ΤΟ ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος*

Οι Έλληνες θεωρούν το αρχιπέλαγος του Αιγαίου ως το λίκνο του πολιτισμού τους και δεν έχουν άδικο. Χάρη στο θαλάσσιο στοιχείο έγιναν οι επαφές των φυλών που αργότερα θα δημιουργούσαν τον ελληνικό πολιτισμό. Η ανάπτυξη του εμπορίου όμως δημιούργησε και την πειρατεία. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη ο Μίνωας για να προστατέψει τις ακτές τις Κρήτης καταπολέμησε τους πειρατές και έφερε το κεντρικό και νότιο Αιγαίο κάτω από τον έλεγχό του. Ήταν ίσως η πρώτη φορά που μια τόσο μεγάλη έκταση του αρχιπελάγους πέρασε στον έλεγχο μας μεγάλης δύναμης. Πιθανώς μόνο οι μυθικοί Μινύες ήταν αρκετά ισχυροί για να ελέγχουν το βόρειο Αιγαίο.

*Η έκταση του Μινωικού και των γειτονικών πολιτισμών*

Ο μερικός έλεγχος της θαλάσσης που ασκούσαν οι Κρήτες έδωσε την ευκαιρία στους Μυκηναίους (διάδοχοι των Μινυών) να καταλάβουν το νησί τους μετά την έκρηξη της Θήρας το 1450 π.Χ. Η Μυκηναίοι ήταν οι πρώτοι που έθεσαν όλο νησιωτικό αρχιπέλαγος υπό τον έλεγχό τους. Μάλλον είχαν αντιληφθεί ότι ο μερικός μόνο έλεγχος του Αιγαίου δημιουργούσε πολιτικές και στρατιωτικές επισφάλειες. Για να διατηρήσουν ίσως το μονοπώλιο του θαλάσσιου εμπορίου ασκούσαν πειρατεία στα πλοία των δυνάμεων της ασιατικής ενδοχώρας και της Αιγύπτου. Αν και με την Αίγυπτο μαρτυρούνται εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις – με τα ασιατικά βασίλεια οι σχέσεις είχαν σκαμπανεβάσματα. Οι Χιττίτες που ξεκίνησαν από την Ανατολία της Μ. Ασίας όταν έφτασαν στα παράλια του Αιγαίου άρχισαν να έχουν προβλήματα. Αρχικά απέσπασαν την Κύπρο από τος Μινωίτες αλλά οι Μυκηναίοι κατάφεραν να την ανακαταλάβουν και να την κάνουν ορμητήριο πειρατικών επιδρομών στη Συρία. Διασώζονται επιστολές που οι υποτελείς των Χετταίων που παραπονούνται για τους πειρατές και ζητούν την προστασία των επικυρίαρχων τους.

Στηριζόμενοι σε βάσεις στα νησιά του Αιγαίου οι Μυκηναίοι εξαπέλυαν καταστρεπτικές επιδρομές στην μικρασιατική παράλια ζώνη. Η ευκινησία των αμφίβιων δυνάμεων τους του έδινε την πρωτοβουλία κινήσεων και το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού ενώ περιόριζε τις δυνατότητες αντίδρασης των Χετταίων. Σώζονται διπλωματικές επιστολές του Χετταίου βασιλιά που προσπαθεί να λύσει με διπλωματικό τρόπο το πρόβλημα. Από μια παραξενιά της μοίρας οι επιστολές αναφέρονται και στο καθεστώς ελέγχου των νησιών κοντά στην μικρασιατική ακτή θυμίζοντας μας σύγχρονα πολιτικά θέματα.

Η πτώση των ανακτορικών κοινωνιών της εποχής του Χαλκού άφησε τις ακτές στο έλεος της πειρατείας που στη Γεωμετρική εποχή δεν θεωρείτο κατακριτέα. Από αυτή τον περίοδο οι νησιώτες και οι παράλιοι Ελληνες ξεκίνησαν τον αποικισμό αλλά καμία πόλις-κράτος δεν είχε τον απόλυτο έλεγχο του αρχιπελάγους.

Χαρακτηριστικό είναι το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι Δωδεκανήσιοι από τους απέναντί τους Κάρες και Κίλικες πειρατές. Η πρώτη για τον Ελληνισμό δυσμενής εξέλιξη ήταν όταν οι Πέρσες κατέλαβαν τα μικρασιατικά παράλια εξουδετερώνοντας τους Λυδούς και απαίτησαν υποταγή από τους Ελληνες υποτελείς των τελευταίων. Η αδέξια πολιτική των Περσών βασιλέων μεταξύ των Ελλήνων και των Φοινίκων προκάλεσε την Ιωνική επανάσταση.
Η επέμβαση των Ελλήνων της μητροπόλεως ώθησε βασιλιά Δαρείο να αποφασίσει επέκταση προς δυσμάς για να ασφαλίσει τις μικρασιατικές ακτές. Η λήξη των Περσικών Πολέμων βρήκε τους Ελληνες να ελέγχουν το Αιγαίο μέσω της Συμμαχίας της Δήλου αλλά οι αδέξιες πολιτικές των Αθηναίων και οι δωροδοκίες των Περσών κατάφεραν να φέρουν ξανά τα περσικά στρατεύματα στην μικρασιατική ακτή.

Το περσικό χρήμα υπήρξε παράγοντας αστάθειας χρηματοδοτώντας τις εμφύλιες συγκρούσεις στον ελλαδικό χώρο. Το πρόβλημα είχε αντιληφθεί ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος και έφτιαξε προγεφύρωμα στην μικρασιατική ακτή αλλά μόνο οι επιτυχίες του Μ. Αλεξάνδρου επανέφεραν το Αιγαίο στην ελληνική κυριαρχία και υπό τον έλεγχο μιας μόνο δυνάμεως. Η κατάτμηση το κράτους του από τους Διαδόχους ξαναέκανε το Αιγαίο πεδίο διαμάχης. Όταν η Ρωμαίοι υπέταξαν την κυρίως Ελλάδα αντιμετώπισαν τις επεμβάσεις των Σελευκιδών που έλεγχαν τις μικρασιατικές ακτές αλλά και το πρόβλημα της πειρατείας από Κρήτες και Κίλικες. Έλυσαν το πρόβλημα υποτάσσοντας τους αντιπάλους τους και το αρχιπέλαγος πέρασε ξανά υπό τον έλεγχο μιας μόνο δύναμης.

Οι διάδοχοί τους Βυζαντινοί κινδύνευσαν σοβαρά όταν οι μουσουλμάνοι Άραβες βγήκαν στις μικρασιατικές ακτές. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν η κατάληψη της Κρήτης που έγινε άντρο πειρατών. Η ανακατάληψη της από τον Νικηφόρο Φωκά ασφάλισε το Αιγαίο από την ισλαμική πειρατεία αλλά το πρόβλημα επανήλθε όταν επί Κομνηνών οι Σελτζούκοι Τούρκοι έφτασαν στις μικρασιατικές ακτές. Η κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους το 1204 δημιούργησε μια σειρά από αλληλοϋποβλεπόμενα κρατίδια και επιπλέον έφερε στην περιοχή τον ανταγωνισμό των ιταλικών εμποροκρατικών πόλεων.

*Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στα τέλη της βασιλείας του Αλέξιου Κομνηνού*

Το 15ο αιώνα οι μικρασιατικές ακτές και τα στενά των Δαρδανελλίων περιήλθαν στην κατοχή των Οθωμανών που όμως αντιμετώπιζαν επιδρομές από χριστιανικές δυνάμεις (Βενετούς, Ιωαννίτες Ιππότες) εδραιωμένες στα νησιά του Αιγαίου. Παρά την κατάληψη των νήσων του Αιγαίου και της ηπειρωτικής Ελλάδος οι Οθωμανοί ασφάλισαν τις ακτές τους μόνο μετά την κατάληψη της Κύπρου και της Κρήτης.

Η δημιουργία του Ελληνικού Βασιλείου μετά την επανάσταση του 1821 αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων για την περιοχή. Η εξέλιξη του “Κρητικού Ζητήματος” και οι ελληνικές προσπάθειες επέμβασης στο νησί έδειξαν στους Οθωμανούς τί σήμαινε ο έστω και μερικός έλεγχος του Αιγαίου από μια άλλη δύναμη έστω και μικρή. Η αδυναμία των Οθωμανών να καταλύσουν το ελληνικό κράτος στα 1897 λόγω της επέμβασης της Βρετανίας και της Γαλλίας (ναυτικές δυνάμεις) προκάλεσε χειρότερα ζητήματα λόγω της εξουδετέρωσης του οθωμανικού στόλου από τον ελληνικό στους Βαλκανικούς Πολέμους.

Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Οθωμανοί δέχτηκαν στα Στενά των Δαρδανελλίων, την επίθεση της Αντάντ, που είχε δημιουργήσει βάσεις στα ελληνικά νησιά, Η αποτυχία του ελέγχου της Ελλάδος από τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες επέτρεψε στην Αντάντ να διατηρήσει τον έλεγχο του Αιγαίου και να περιορίσει τον Οθωμανικό στόλο στα Στενά. Η ήττα των Οθωμανών στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο επέτρεψε στην Ελλάδα να αποπειραθεί να ελέγξει και την απέναντι μικρασιατική ακτή αλλά η κακές ελληνικές πολιτικές οδήγησαν στην ήττα του 1922. Το Αιγαίο του Μεσοπολέμου χωριζόταν μεταξύ Ελλάδας, Ιταλίας (Δωδεκάνησα) και Τουρκίας.

Η ιταλική επίθεση κατά της Ελλάδος το 1940 οδήγησε τελικά στην γερμανική εμπλοκή το 1941. Παρά την νίκη τους οι Γερμανοί απορροφημένοι από τον πόλεμο στη Ρωσία δεν έκαναν καλή χρήση του Αιγαίου και ειδικά της Κρήτης για να πιέσουν τους Συμμάχους. Η συμμαχική απόπειρα για την κατάληψη της Δωδεκανήσου απέτυχε επίσης λόγω ανεπάρκειας μέσων. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ένταξη της Ελλάδας και της Τουρκίας στο ΝΆΤΟ έκλεισε το Αιγαίο για την Σοβιετική Ένωση που με τη σειρά της προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τον ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό στο Κυπριακό από το 1950 για να βγει στην Μεσόγειο. Θεωρητικά η επιρροή των ΗΠΑ κρατά τον ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό υπό έλεγχο και το αρχιπέλαγος υπό τον δικό της “υψηλό έλεγχο”.

Η αναθεωρητική όμως πολιτική της Τουρκίας θέτει αυτόν τον έλεγχο σε κίνδυνο. Τα τελευταία χρόνια η τουρκική πολιτική έχει φέρει υπό εξέταση μια σειρά παραμέτρων που θέτουν ερωτήματα για τον μη άμεσο έλεγχο του αρχιπελάγους από μια μόνο Δύναμη. Οι πιθανότητες να επιλέξει η Τουρκία μια σύγκρουση με την Ελλάδα μπορούν να αποδυναμώσουν το ΝΑΤΟ. Οι ΗΠΑ και διάφορες ευρωπαϊκές χώρες δείχνουν να μην έχουν άμεσο συμφέρον από μια τουρκική επικράτηση. Έχουν όμως συμφέρον από μια ελληνική επικράτηση; Σε αυτό υπεισέρχεται η παράμετρος της πιθανής τουρκικής επιλογής (έστω με χαμηλές πιθανότητες) να ενταχθεί στο ρωσο-κινεζικό άξονα. Θα ήθελε άραγε η Δύση να επιτρέψει σε αυτόν τον άξονα πρόσβαση στη Μεσόγειο; Το μόνο σίγουρο είναι ότι το γεωστρατηγικό ερώτημα του Αιγαίου παραμένει και είναι για δυνατούς λύτες.

*Ο Στέφανος Σκαρμίντζος, είναι ΜΑ Military History, μέλος Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

Mε πληροφορίες από: Methormisakathektou.blog