Η ΤΟΥΡΚΙΚH ΔΙΠΛΩΜΑΤIΑ ΤΟΥ ΚΟΡΩΝΟΪΟY: OΛΕΣ ΟΙ ΚΙΝHΣΕΙΣ ΤΗΣ AΓΚΥΡΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝAΠΤΥΞΗ ΤΗΣ HΠΙΑΣ ΙΣΧYΟΣ ΤΗΣ*

Του Δρ. Κωνσταντίνου Π. Μπαλωμένου*

Μέσω της διπλωματίας του κορωνοϊού η Τουρκία προσπάθησε να κερδίσει το ηθικό πλεονέκτημα και τη νομιμοποίησή της στα εσωτερικά και διεθνή ακροατήριά της, καθώς και να οικοδομήσει σχέσεις αμοιβαίας κατανόησης και εμπιστοσύνης με τις κυβερνήσεις και τα ακροατήρια ξένων κρατών.

Από τις αρχές του 2020, σύσσωμη η διεθνής κοινότητα δίνει τη μάχη της για να αντιμετωπίσει την πανδημία που έχει προκληθεί από τον ιό Covid-19.

Παράλληλα με τις προσπάθειες που διεξάγονται για την αναχαίτιση του κορωνοϊού και την αποκατάσταση της υγείας όσων έχουν προσβληθεί από αυτόν, διεξάγεται ένα πρωτόγνωρο διπλωματικό παιχνίδι από τις ηγεσίες πολλών κρατών.

Ο Τούρκος πρόεδρος, Ταγίπ Ερντογάν, κοιτάζει έξω από το ελικόπτερο του, στις 21 Μαΐου 2020. Turkish Presidential Press Office/Handout via REUTERS

Ειδικότερα, η Κίνα, οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Τουρκία, αλλά και μικρότερου μεγέθους κράτη (Αλβανία, Αυστρία, Αζερμπαϊτζάν, Βουλγαρία, Σερβία κ.α.), έχουν ξεκινήσει την παροχή βοήθειας υγειονομικού υλικού προς κράτη που έχουν πληγεί ανεπανόρθωτα από την ασθένεια Covid-19 και μέσω της ανάδειξης αυτών των ανθρωπιστικών πρωτοβουλιών, προσπαθούν να ενδυναμώσουν τις σχέσεις τους με τα πληγέντα κράτη και να ικανοποιήσουν στους στόχους της εξωτερικής τους πολιτικής.

Ο Ρόλος της Ισχύος στο Διεθνές Σύστημα

Η μελέτη της έννοιας της ισχύος αποτελεί ένα από τα πιο κεντρικά ζητήματα στην επιστήμη των διεθνών σχέσεων.

Σύμφωνα με τους νεορεαλιστές, η αναζήτηση ισχύος μέσα στο άναρχο και έντονα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα προσδιορίζει εν πολλοίς τις διακρατικές και διεθνείς σχέσεις. Συγκεκριμένα, η ισχύς αποτελεί το βασικότερο μέσο που έχει στην διάθεσή του ένα κράτος για να επιτύχει τους στόχους της εξωτερικής του πολιτικής και παράλληλα, η κατανομή των δυνατοτήτων-ισχύος μεταξύ των κρατών σχετίζεται με την δομή του διεθνούς συστήματος και προσδιορίζει το μοντέλο (μονοπολικό, διπολικό κ.λπ) του διεθνούς συστήματος [1].

Επίσης, σύμφωνα και με τον Θουκυδίδη, τα κράτη βρίσκονται σε συνεχή ανταγωνισμό, επιζητώντας ισχύ και ασφάλεια, η δε ανθρώπινη συμπεριφορά υποκινείται έντονα από το ιδιοτελές συμφέρον και την επιθυμία για κυριαρχία πάνω στους άλλους [2].

Στον πυρήνα της σκέψης του Θουκυδίδη βρίσκεται η διαλεκτική σχέση μεταξύ στρατιωτικής (ναυτικό), διπλωματικής (αυτοκρατορία) και οικονομικής (πλούτος) ισχύος. Για τον Θουκυδίδη θα πρέπει να τονιστεί επίσης, ότι στην ανάλυσή του για την ισχύ δεν ενδιαφέρεται για το τι «φαίνεται», αλλά για το τι «είναι», γι’ αυτό μας συμβουλεύει ότι «πρέπει να έχομε υπόψη περισσότερο την δύναμη παρά την όψη μιας πολιτείας».

Επιπλέον, ο Θουκυδίδης ενδιαφέρεται κυρίως γι’ αυτό που οι σύγχρονοι ρεαλιστές αποκαλούν «σκληρή δύναμη» (hard power), δηλαδή την οικονομική, διπλωματική και στρατιωτική δύναμη προσεγγίζοντας την ισχύ με την έννοια του ελέγχου των πόρων (power as control over resources) [3].

Στο ίδιο πλαίσιο, ο Kenneth Waltz αναφέρει ότι τα κράτη για να μπορέσουν να επιβιώσουν επιδιώκουν να αποκτήσουν ισχύ, η οποία είναι το κύριο «νόμισμα» στην διεθνή πολιτική και σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα, ενώ παράλληλα τα κράτη έχουν κίνητρο να εξισορροπήσουν την ισχύ των αντιπάλων τους (στρατηγική εξισορρόπησης) για να αυξήσουν την ασφάλειά τους [4].

Επίσης, σύμφωνα με τον Kenneth Waltz, η κατανομή ισχύος στο διεθνές σύστημα συμβάλλει στην σταθερότητα ή την αστάθεια του συστήματος. Η ισχύς, όμως, κατά τον Waltz δεν είναι αυτοσκοπός αλλά μέσο άσκησης πολιτικής και μάλιστα, το κύριο μέσο άσκησης πολιτικής σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα [5].

Ο ίδιος, ορίζει την ισχύ ως:

-έλεγχο επί των πόρων, π.χ. οικονομικών, στρατιωτικών (control over resources),
-έλεγχο επί της συμπεριφοράς άλλων, π.χ. επιρροή (control over others) και,
-έλεγχο επί του αποτελέσματος π.χ. η επιτυχία –αποτυχία (control over outcomes) [6].

Επιπρόσθετα, ο Kenneth Waltz αναφέρει ότι η ισχύς έχει τέσσερις βασικές λειτουργίες:

Α.Παρέχει τα μέσα για να διατηρήσει κάποιος την αυτονομία του έναντι της στρατιωτικής δύναμης των αντιπάλων του,

Β.Τα περιθώρια δράσης είναι ευθέως ανάλογα του μεγέθους της ισχύος, αλλά αυτό δεν ισχύει και για τα αποτελέσματα της δράσης,

Γ.Οι περισσότερο ισχυροί απολαύουν μεγαλύτερης ασφάλειας όταν συναλλάσσονται με τους λιγότερο ισχυρούς και διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στα τεκταινόμενα του διεθνούς συστήματος και,

Δ.Η μεγάλη ισχύς προσδίδει στους κατόχους της, την δυνατότητα εξυπηρέτησης των συμφερόντων του συστήματος στο οποίο εντάσσονται και την ικανότητα να δράσουν υπέρ αυτού του συστήματος [7].

Συνοψίζοντας τις ανωτέρω προσεγγίσεις για τον ορισμό της ισχύος στις Διεθνείς Σχέσεις διαπιστώνουμε ότι εστιάζουν στην στρατιωτική και οικονομική διάσταση της ισχύος και, όπως αναφέρει ο Joseph Nye, χρησιμοποιούν το πειθαναγκασμό και τις τακτικές της παρακίνησης (καρότο) ή της απειλής (μαστίγιο) [8].

Η ανωτέρω προσέγγιση ορίζεται από τον Joseph Nye ως «σκληρή ισχύς» (hard power) και αντιπαραβάλλεται με ένα άλλο είδος ισχύος όπου ο εν λόγω επιστήμονας ορίζει ως ήπια ισχύς (soft power). Ειδικότερα, ο Nye ορίζει την ισχύ ως «την ικανότητα να επηρεάζεις τη συμπεριφορά των άλλων για να επιτύχεις τα αποτελέσματα που θέλεις» [9].

Αναφέρει, επίσης, ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι για να επηρεάσεις την συμπεριφορά των άλλων. Μπορείς να τους εξαναγκάσεις με απειλές, με εξαγορές, ή να τους γοητεύσεις και να τους οδηγήσεις στο να πράξουν αυτά που θέλεις. Η χρήση της ήπιας ισχύος είναι ένας έμμεσος τρόπος για να αποκτήσεις αυτό που θέλεις. Βασίζεται στην έλξη που δημιουργεί η πίστη σε κοινές αξίες και ιδανικά και αποβλέπει στην προώθηση των αξιών αυτών.

Μέσω της ήπιας ισχύος μπορεί κάποιος να κάνει τους άλλους να επιδιώκουν τους στόχους που αυτός επιθυμεί χωρίς εξαναγκασμό. Επομένως, στην διεθνή πολιτική, μια χώρα μπορεί να αποκτήσει αυτό που επιθυμεί με έμμεσο τρόπο, μέσω της αξιοποίησης των μέσων της ήπιας ισχύος που συνήθως προκαλούν έλξη και θαυμασμό, αλλά διαθέτουν και την ικανότητα άσκησης επιρροής και διαμόρφωσης των προτιμήσεων των άλλων [10]. Οι πηγές της ήπιας ισχύος κατά τον Nye είναι η κουλτούρα ενός κράτους, οι πολιτικές του αξίες (όταν λειτουργεί σύμφωνα με αυτές στο εσωτερικό και εξωτερικό) και η εξωτερική πολιτική (όταν αναγνωρίζεται ως νόμιμη και έχει ηθικό κύρος) [11].

Η Δημόσια Διπλωμάτια ως Συντελεστής Ηπιας Ισχύος

Λαμβάνοντας υπόψη τα όσα αναφέρει ο Nye για την ήπια ισχύ και τις δυνατότητές της, κρίνεται σκόπιμη από πολλούς ηγέτες κρατών η αξιοποίηση -παράλληλα με την σκληρή ισχύ- των συντελεστών της ήπιας ισχύος τους για την επίτευξη των σκοπών της εξωτερικής τους πολιτικής.

Στο σημερινό, άναρχο, ασταθές και συνεχώς μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα, η δημόσια διπλωματία μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο επικοινωνιακό εργαλείο, ώστε να μεγιστοποιήσει την ικανότητα των κρατών για να ικανοποιήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα.

Ειδικότερα, μέσω της δημόσιας διπλωματίας ο ηγέτης ενός κράτους δύναται να επιτύχει την αποτελεσματική επικοινωνία του με τα εσωτερικά και εξωτερικά ειδικά κοινά της χώρας του και, παράλληλα, να μεγιστοποιήσει την ικανότητά του να ασκήσει επιρροή επί της διεθνούς κοινής γνώμης, ώστε να καταστήσει κατανοητές και αποδεκτές τις θέσεις και τα επιχειρήματά του και να διαμορφώσει μια θετική διεθνή εικόνα για το κράτος του.

Για να γίνει κατανοητό το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος που διαδραματίζει η δημόσια διπλωματία στα διεθνή δρώμενα, θα πρέπει να επισημανθεί ότι στην σημερινή εποχή της τεχνολογικής επανάστασης και της πληροφορίας, η άποψη και η στάση (θετική ή αρνητική) της εθνικής και διεθνούς κοινής γνώμης για ένα θέμα εξωτερικής πολιτικής, επηρεάζει όλο και περισσότερο τους λήπτες αποφάσεων της εξωτερικής πολιτικής και σε μεγάλο βαθμό καθορίζει τις αποφάσεις τους.

Συνεπώς, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη για τις κυβερνήσεις, να προσεγγίζουν την κοινή γνώμη άλλων κρατών κατά την διαχείριση θεμάτων εξωτερικής πολιτικής και ιδιαίτερα διεθνών κρίσεων. Η έως τώρα διπλωματική πρακτική για την διευθέτηση των ανωτέρω θεμάτων, αφορούσε την επικοινωνία και την συνεργασία μεταξύ κρατών.

Τα τελευταία χρόνια όμως, παρατηρείται ότι τα κράτη, παράλληλα με την έως τώρα διπλωματική πρακτική, ακολουθούν και μια νέα προσέγγιση για την διευθέτηση των θεμάτων της εξωτερικής πολιτικής τους, και αναπτύσσουν προγράμματα επικοινωνίας με τους λαούς άλλων κρατών.

Η πρώτη προσέγγιση σχετίζεται με την παραδοσιακή διπλωματία, ενώ η δεύτερη με την δημόσια διπλωματία [12].

Η διάκριση μεταξύ της παραδοσιακής διπλωματίας και της δημόσιας διπλωματίας είναι σαφής: Η πρώτη αφορά στις σχέσεις μεταξύ των διπλωματικών εκπροσώπων κρατών ή άλλων διεθνών δρώντων ενώ, η δεύτερη αποσκοπεί στην ανάπτυξη σχέσεων με τους πολίτες ξένων κρατών και ειδικότερα με μη κυβερνητικές ομάδες, οργανισμούς και πολίτες [13].

Κατά την υλοποίηση ενός προγράμματος δημόσιας διπλωματίας, η προσέγγιση του κοινού -στόχου επιτυγχάνεται μέσω καλά σχεδιασμένων προγραμμάτων στρατηγικής επικοινωνίας [14].

Επίσης, ο Jan Melissen επισημαίνει ότι «η ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας με τους πολίτες άλλων κρατών απαιτεί μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση από τους διπλωμάτες». Η νέα δημόσια διπλωματία (new public diplomacy) δεν θα πρέπει να περιορίζεται στην διαμόρφωση επικοινωνιακών μηνυμάτων, τις εκστρατείες προώθησης ή τις απευθείας επαφές με ξένους κυβερνητικούς παράγοντες που εξυπηρετούν τους σκοπούς της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας.

Για την αποτελεσματική υλοποίηση της νέας δημόσιας διπλωματίας, κρίνεται αναγκαίο, τα διπλωματικά στελέχη να επιδιώξουν την οικοδόμηση σχέσεων συνεργασίας και αμοιβαίου οφέλους με τους κοινωνικούς φορείς άλλων κρατών και να αναπτύξουν σχέσεις συνεργασίας με μη κυβερνητικούς φορείς τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό [15].

Η νέα δημόσια διπλωματία δεν αφορά μόνο την προώθηση των στόχων της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους, αλλά απαιτεί την συμμετοχή και διαβούλευση με τους πολίτες και τους μη κυβερνητικούς φορείς άλλων κρατών κατά την διαδικασία σχηματισμού της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους.

Συνοψίζοντας τις ανωτέρω προσεγγίσεις γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η αξιοποίηση τόσο της δημόσιας διπλωματίας όσο και της νέας δημόσιας διπλωματίας μπορεί να ενισχύσει τον μηχανισμό άσκησης της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους. Επίσης, η δημόσια διπλωματία και η νέα δημόσια διπλωματία μπορούν ενισχύσουν την ήπια ισχύ ενός κράτους και σε συνδυασμό με την αξιοποίηση της σκληρής ισχύος του μπορούν να μεγιστοποιήσουν την αποτελεσματικότητα της εξωτερικής πολιτικής του εν λόγω κράτους.

Ο Μαραθώνιος των Επάφων

Όπως προαναφέρθηκε, κατά την περίοδο της παγκόσμιας καραντίνας (Μάρτιος –Απρίλιος 2020) λόγω του κορωνοϊού, σημαντικός αριθμός ευρωπαϊκών και μη κρατών επιδόθηκε στην διπλωματία του κορωνοϊού, αποβλέποντας στην ενδυνάμωση των σχέσεών τους με τα κράτη που είχαν πληγεί από την Covid-19 και εμμέσως, στην μεσο-μακροπρόθεσμη ικανοποίηση των στόχων της εξωτερικής τους πολιτικής.

Συγκεκριμένα, οι ηγέτες των εν λόγω κρατών ανταποκρίθηκαν θετικά στις εκκλήσεις πολλών ομολόγων τους, οι οποίοι στράφηκαν σε διεθνείς οργανισμούς και την διεθνή κοινότητα για την αναζήτηση βοήθειας υγειονομικού υλικού.

Υπό το πρίσμα αυτό, χρήσιμο είναι να παρατεθούν οι διπλωματικές πρωτοβουλίες που ανέλαβε η τουρκική ηγεσία για να εκφράσει την τουρκική αλληλεγγύη στα κράτη που αιτήθηκαν υγειονομικής βοήθειας και, παράλληλα, να αναδείξει στην διεθνή κοινότητα το ανθρωπιστικό προφίλ της Τουρκίας και, εμμέσως, να ενισχύσει πολιτικά και διπλωματικά την θέση της στην διεθνή σκηνή.

Συγκεκριμένα:

-Στις 12 Μαρτίου 2020, o Τούρκος ΥΠΕΞ, Τσαβούσογλου πραγματοποίησε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Ιταλό ομόλογό του, Λουίτζι Ντι Μάϊο, προκειμένου να εκφράσει τα συλλυπητήριά του για τους νεκρούς στην Ιταλία, από τον κορωνοϊό [16].

-Στις 15 Μαρτίου 2020, ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον πρόεδρο του Κυπριακού ψευδοκράτους, Ερσίν Τατάρ, σχετικά με την εξεύρεση τρόπων συνεργασίας για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού [17].

-Στις 17 Μαρτίου 2020, η Τουρκία δώρισε ιατρικά υλικά (1000 διαγνωστικά κιτ, 4 χιλιάδες ιατρικές φόρμες, 20 χιλιάδες ιατρικές ποδιές, 2 χιλιάδες προστατευτικά γυαλιά, 4 χιλιάδες μάσκες N95 και 78 χιλιάδες μάσκες προστασία τριών επιπέδων) στο Ιράν [18]. Την ίδια ημέρα επίσης, πραγματοποιήθηκε τηλεδιάσκεψη των ηγετών Τουρκίας, Γαλλίας, Γερμανίας και Μεγάλης Βρετανίας, κατά την οποία συζητήθηκαν οι δυνατότητες για κοινές ενέργειες στην αντιμετώπιση του κορωνοϊού, οι προοπτικές επίλυσης της κρίσης στην Συρία, οι μέθοδοι ανθρωπιστικής βοήθειας προς την Idlib, το προσφυγικό-μεταναστευτικό, η διαμορφωθείσα κατάσταση στην Λιβύη και οι σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση [19].

-Στις 18 Μαρτίου 2020, ο πρόεδρος Ερντογάν συνομίλησε τηλεφωνικά με τον πρωθυπουργό της Ιταλίας, Τζουζέπε Κόντε, όπου του εξέφρασε τα συλλυπητήριά του για τα θύματα του κορωνοϊού στην Ιταλία. Κατά την συνομιλία τους συζητήθηκαν επίσης, η εξεύρεση τρόπων καταπολέμησης της επιδημίας καθώς, και οι δυνατότητες συνεργασίας ανάμεσα στις δύο χώρες [20].

-Στις 20 Μαρτίου 2010, ο πρόεδρος του Κοσόβου, Χασίμ Θάτσι, επικοινώνησε τηλεφωνικά με τον πρόεδρο της Τουρκίας με θέμα συζήτησης την διμερή συνεργασία τους και το αίτημα της χώρας του για χορήγηση βοήθειας από την Τουρκία για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Μετά την λήξη της συνομιλίας, ο πρόεδρος Θάτσι μέσω twitter ανέφερε: «Το Κόσοβο θα λάβει επιχειρησιακή και υλικοτεχνική βοήθεια από την Τουρκία, με σκοπό την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην Τουρκία και στον πρόεδρο Ερντογάν για την υποστήριξη που μας παρέχει» [21]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, συνομίλησε μέσω τηλεδιάσκεψης με τον Ύπατο Εκπρόσωπο για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Τζόζεφ Μπορέλ, και με τους Υπουργούς Εξωτερικών 5 κρατών (Καναδά, Αυστραλίας, Βραζιλίας, Ν. Κορέας και Ιταλίας) σχετικά με τον συντονισμό της κοινής τους προσπάθειας για την καταπολέμηση του κορωνοϊού [22].

-Στις 22 Μαρτίου 2020, ο Τούρκος πρόεδρος είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον πρόεδρο της Παλαιστινιακής Αρχής, Μαχμούντ Αμπάς, όπου εξέφρασε την στήριξη της Τουρκίας προς την Παλαιστίνη για την καταπολέμηση του κορωνοϊού. Επίσης, συνομίλησαν για τις διμερείς τους σχέσεις και τα περιφερειακά θέματα [23].

-Στις 24 Μαρτίου 2020, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον Εμίρη του Κατάρ, Ταμίμ Μπιν Χαμάντ Αλ Θάνι, με τον οποίον συζήτησαν επίσης για την συνεργασία τους σε σχέση με την καταπολέμηση του κορωνοϊού, και την στρατηγική τους σχέση [24].

-Στις 25 Μαρτίου 2020, ο διευθυντής Επικοινωνίας του Προέδρου της Τουρκίας, Φαχρετίν Αλτούν, έδωσε μήνυμα σχετικά με τον αγώνα κατά του κορωνοϊού από τον λογαριασμό του στο Twitter. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Ερντογάν, πραγματοποιεί τηλεδιασκέψεις με τους ηγέτες του κόσμου, ώστε να αναπτυχθεί μια κοινή λύση κατά αυτής της παγκόσμιας απειλής με διπλωματικές πρωτοβουλίες. Έχουμε πολλά να μάθουμε ο ένας από τον άλλον και τα κοινά μέτρα που θα εφαρμοστούν με σοβαρότητα μπορούν να βοηθήσουν στην παρεμπόδιση της εξάπλωσης τους ιού» [25].

-Στις 26 Μαρτίου 2020, ο Ερντογάν συμμετείχε μέσω τηλεδιάσκεψης στην έκτακτη Σύνοδο Κορυφής των ηγετών του G20 με κύριο θέμα την πανδημία της Covid-19. Απευθυνόμενος στους ηγέτες που συμμετείχαν, ο Ερντογάν δήλωσε: «Η Τουρκία από την αρχή παρακολουθεί από κοντά την κατάσταση και λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα ταχύτατα. Καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να μην αφήσουμε μόνες τους τις φίλες και αδερφικές χώρες σε αυτές τις δύσκολες ημέρες. Πιστεύω πως αυτή η επιδημία υπενθύμισε σε όλους μας ξανά την εξής πραγματικότητα, ακόμα και αν οι θρησκείες μας, οι γλώσσες μας, οι χώρες μας είναι διαφορετικές, η μοίρα όλων μας είναι κοινή. Κανείς μας δεν έχει την πολυτέλεια να εφαρμόσει προστατευτικές και μονομερείς πολιτικές. Ένα ελεύθερο, ανοιχτό βασισμένο σε κανόνες διεθνές εμπορικό σύστημα, θα διαδραματίσει μεγάλο ρόλο στη μείωση των επιδράσεων των μέτρων που λάβαμε κατά της επιδημίας. Είναι σημαντικό όλα τα εθνικά μέτρα που θα λάβουμε στο πλαίσιο αυτό να συνάδουν με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και να ενθαρρύνουν την διεθνή συνεργασία. Πρέπει να ανταλλαγούν και οι εμπειρίες στο θέμα του ελέγχου της επιδημίας, της διάγνωσης και της θεραπείας της ασθένειας και να εστιάσουμε στο γεγονός, πως η επιδημία του κορωνοϊού έδειξε για ακόμη μια φορά την σημασία του πνεύματος συνεργασίας και συμφιλίωσης του G20. Πολλές αναπτυγμένες χώρες βιώνουν σοβαρές δυσκολίες στον αγώνα κατά της επιδημίας, ενώ τα συστήματα υγείας των χωρών που επλήγησαν από τις συγκρούσεις και τους πολέμους έχουν καταρρεύσει τελείως. Ειδικότερα, τα άτομα που εκτοπίστηκαν βίαια με πρώτους τους Σύρους πρόσφυγες αποτελούν την πιο μειονεκτική ομάδα έναντι της επιδημίας. Η Τουρκία αποδίδει σημασία στο θέμα της βοήθειας προς τις αναπτυσσόμενες χώρες και κυρίως την Αφρική, και το πώς αυτός ο ιός αποτελεί απειλή για όλους μας, ενώ ταυτόχρονα μας δίνει την ευκαιρία να αντιταχθούμε κατά ενός κοινού εχθρού της ανθρωπότητας. Σαν Τουρκία είμαστε όπως πάντοτε έτοιμοι να κινηθούμε μέσα σε αλληλεγγύη και συνεργασία κατά αυτής της καταστροφής» [26]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Γ.Γ. του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπερκ, όπου συζήτησαν για τα μέτρα που έχουν ληφθεί κατά του κορωνοϊού, καθώς και για την συνεισφορά του ΝΑΤΟ στην αντιμετώπιση της πανδημίας [27]. Για το ίδιο θέμα επίσης, ο κ. Τσαβούσογλου μίλησε τηλεφωνικώς και με τους Υπουργούς Εξωτερικών της Σερβίας, της Αλγερίας, του Πακιστάν, της Βουλγαρίας, της Τυνησίας και της Πολωνίας [28].

-Στις 31 Μαρτίου 2020, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Αμερικανό πρόεδρο, Ντόναλντ Τραμπ, όπου συζήτησαν για τις διμερείς τους σχέσεις, τα περιφερειακά ζητήματα και αντάλλαξαν απόψεις για την καλύτερη εφαρμογή, στοιχείων και εμπειριών ώστε να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις του Κορωνοϊού [29]. Την ίδια ημέρα επίσης, o πρόεδρος Ερντογάν, είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον ομόλογό του της Ινδονησίας, Widodo, κατά την διάρκεια της οποίας συζητήθηκαν οι διμερείς σχέσεις και η συνεργασία τους για την καταπολέμηση της πανδημίας του Κορωνοϊού [30]. Παράλληλα, στις 31 Μαρτίου 2020, ο Τούρκος ΥΠΕΞ, Τσαβούσογλου, είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον Ιταλό ομόλογό του, Λουίτζι ντι Μάϊο. Κατά την συνομιλία τους, ο Ιταλός ΥΠΕΞ ευχαρίστησε τον Τσαβούσογλου για την στήριξη και την συνεργασία της Τουρκίας στην καταπολέμηση του κορωνοϊού [31].

Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, Μεβλούτ Τσαβούσογλου μιλά κατά την διάρκεια κοινής συνέντευξης Τύπου, στις 13 Ιανουαρίου 2020. Pavel Golovkin / Reuters

-Την 1η Απριλίου 2020, η Τουρκία έστειλε ιατρικό υλικό (προστατευτικές μάσκες και στολές καθώς και αντισηπτικό υγρό), στην Ισπανία και στην Ιταλία. Πάνω στα κιβώτια υπήρχε γραμμένη στα ιταλικά και στα ισπανικά η ρήση του Μεβλανά (Πέρσης Σουνίτης Μουσουλμάνος ποιητής, νομικός, θεολόγος και μυστικιστής των Σούφι): «Πολλές ελπίδες κρύβονται πίσω από την απελπισία. Πολλοί ήλιοι υπάρχουν πίσω από το σκοτάδι» καθώς επίσης και οι επιγραφές: «Με αγάπη από την Τουρκία στον ισπανικό λαό» και τον ιταλικό, αντίστοιχα [32].

-Στις 2 Απριλίου 2020, ο πρόεδρος της Τουρκίας, είχε τηλεφωνικές συνομιλίες με τον Πρόεδρο της Ρωσίας Β. Πούτιν και τον Πρόεδρο της Ουκρανίας, Β. Ζελένσκι με βασικά θέματα στην ατζέντα τους την συνεργασία τους στον αγώνα κατά της Covid-19, τις διμερείς σχέσεις τους και τα περιφερειακά ζητήματα [33]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο πρόεδρος Ερντογάν απέστειλε συλλυπητήριες επιστολές στον Ιταλό πρωθυπουργό, Τζουζέπε Κόντε, και τον Ισπανό πρωθυπουργό, Πέδρο Σάντσεθ, για τα θύματα του κορωνοϊού. Μεταξύ άλλων, ο Ερντογάν στην επιστολή του προς τον Ιταλό πρωθυπουργό αναφέρει: «Ως ένδειξη της φιλίας μας, είχαμε στείλει πρόσφατα υλικά βοήθειας στην Ιταλία μέσω της Τουρκικής Ερυθράς Ημισελήνου. Ως ανταπόκριση στην έκκληση σας προς το Ευρω-Ατλαντικό Συντονιστικό Κέντρο Αντιμετώπισης Καταστροφών (EADRCC) του ΝΑΤΟ, μεταφέρουμε επιπρόσθετο υλικό μέσω των στρατιωτικών μας διαύλων. Επίσης, παρείχαμε κάθε δυνατή διευκόλυνση για να πραγματοποιηθούν εξαγωγές ιατρικού εξοπλισμού που χρειάζεται επειγόντως η Ιταλία στη μάχη κατά της πανδημίας. Η Τουρκία έδειξε ότι είναι φίλη της Ιταλίας στα δύσκολα, την στιγμή που ακόμη και η Ευρωπαϊκή Ένωση έθετε διάφορα εμπόδια όσον αφορά τις βοήθειες. Δυστυχώς είδαμε αβάσιμα δημοσιεύματα στον ιταλικό Τύπο που κατηγορούσαν άδικα την χώρα μας και υποστήριζαν ότι κατασχέσαμε ιατρικό υλικό. Θέλω να εκφράσω ιδιαίτερα την ικανοποίηση μας για τις συνετές δηλώσεις των ιταλικών Αρχών όσον αφορά το συγκεκριμένο θέμα» [34]. Επίσης, στην επιστολή του προς τον Ισπανό πρωθυπουργό, Πέδρο Σάντσεθ, ο Ερντογάν αναφέρει μεταξύ άλλων: «Στα τουρκικά έχουμε μια παροιμία που λέει “οι φίλοι στα δύσκολα φαίνονται”. Με αυτήν την αντίληψη, ανταποκρινόμενοι στην έκκληση βοήθειας σας προς τον EADRCC, στέλνουμε σήμερα βοήθεια ιατρικού υλικού στη χώρα σας με αεροσκάφος της Πολεμικής Αεροπορίας μας. Σε ένα περιβάλλον που θέτει εμπόδια ακόμη και η ΕΕ, παρέχουμε επίσης κάθε δυνατή διευκόλυνση, εξαντλώντας όλες τις δυνατότητές μας, για να πραγματοποιηθούν από την χώρα μας οι εξαγωγές ιατρικού υλικού που χρειάζεστε» [35].

-Στις 6 Απριλίου 2020, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον ομόλογό του της Μολδαβίας, Dodon. Κατά την διάρκεια της συνομιλίας συζητήθηκαν θέματα συνεργασίας για την αντιμετώπιση του Κορωνοϊού, οι διμερείς τους σχέσεις και περιφερειακά ζητήματα [36]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Τούρκος ΥΠΕΞ, Τσαβούσογλου, επικοινώνησε τηλεφωνικά με τον Βρετανό ομόλογό του, Ντομινίκ Ράαμπ, και τον Ούγγρο ΥΠΕΞ, Σζιτζάρτο [37].

-Στις 7 Απριλίου 2020, ο Τούρκος υπουργός Άμυνας, Χουλουσί Ακάρ, είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον αρχηγό του Ιρανικού Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων, Μοχάμαντ Μπαγκερί, όπου συζήτησαν για στρατιωτικά ζητήματα και για τον συντονισμό των προσπαθειών τους προκειμένου να καθοριστούν τα επιπρόσθετα μέτρα που μπορεί να ληφθούν για να εμποδίσουν περισσότερες ζημιές από την πανδημία του κορωνοϊού καθώς επίσης, να ανταλλάξουν γνώσεις και εμπειρίες σχετικά με τον ιό. Ο Ακάρ δήλωσε, επίσης, έτοιμος για την μεταφορά εγχώριου και εθνικού υγειονομικού υλικού στον «αδελφό ιρανικό λαό» σε περίπτωση που κριθεί αναγκαίο [38]. Στο ίδιο πλαίσιο, την ίδια ημέρα, ο Τούρκος ΥΠΕΞ, Τσαβούσογλου, επικοινώνησε τηλεφωνικά με τον Ιρανό ομόλογό του, Τζαβ Ζαρίφ, και την υπουργό Εξωτερικών της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, Μπισέρα Τούρκοβιτς [39].

-Στις 8 Απριλίου 2020, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον ομόλογό του της Κίνας, Σι Τζινπίνγκ, με κύρια θέματα συζήτησης την αντιμετώπιση του Κορωνοϊού και τις διμερείς τους σχέσεις [40]. Την ίδια ημέρα επίσης ο Τούρκος υπ. Άμυνας, Χουλουσί Ακάρ, είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Καναδό ομόλογό του, Χάρτζιτ Σατζάν, με κύρια θέματα συζήτησης την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, και την άμυνα και ασφάλεια [41]. Την ίδια μέρα η Τουρκία έστειλε στρατιωτικό μεταγωγικό αεροσκάφος με υγειονομικό υλικό στη Βόρεια Μακεδονία, το Μαυροβούνιο, την Σερβία, την Βοσνία και το Κόσσοβο [42].

-Στις 9 Απριλίου 2020, το Κόσσοβο και η Βόρεια Μακεδονία ευχαρίστησαν την Τουρκία για το ιατρικό υλικό που τους έστειλε για την αντιμετώπιση της πανδημίας του Κορωνοϊού. Συγκεκριμένα, ο ΥΠΕΞ της Βόρειας Μακεδονίας κ. Νίκολα Ντιμίτροφ, μέσω του twitter ανέβασε φωτογραφίες του αεροπλάνου που μετέφερε ιατρικό υλικό από την Τουρκία στην χώρα του με το εξής μήνυμα: «Είμαστε ευγνώμονες για την υποστήριξη που μας προσέφερε η φίλη και σύμμαχος Τουρκία στον αγώνα μας κατά της Covid-19» για να λάβει την απάντηση του Τούρκου ΥΠΕΞ, Τσαβούσογλου, (μέσω twitter) όπου ανέφερε: «Οι φίλοι στα δύσκολα φαίνονται. Είμαστε πάντα στο πλευρό της αδελφικής Βόρειας Μακεδονίας» [43]. Στο ίδιο πλαίσιο, o ΥΠΕΞ του Κοσόβου, Γκιάουκ Κονιούφτσα, ανέβασε στο twitter φωτογραφία του αεροπλάνου που μετέφερε ιατρικό υλικό από την Τουρκία στο Κόσοβο με το ακόλουθο μήνυμα: «Ευχαριστούμε την Τουρκία για την υποστήριξή της κατά την διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου. Μόνο με αλληλεγγύη μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτήν την πανδημία». Ο Τούρκος ΥΠΕΞ απάντησε μέσω twitter: «Είμαστε στο πλευρό των Κοσοβάρων αδελφών μας στα εύκολα και στα δύσκολα». Το μήνυμα ήταν γραμμένο στα τουρκικά, στα αγγλικά και στα αλβανικά [44]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Τσαβούσογλου είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Ευρωπαίο Επίτροπο Διεύρυνσης, Όλιβερ Βάρχεϊ. Μετά την λήξη της συνομιλίας του, ο Τούρκος ΥΠΕΞ έγραψε στο twitter το ακόλουθο μήνυμα: «Μίλησα με τον Ευρωπαίο Επίτροπο για την Γειτονία και την Διεύρυνση, Όλιβερ Βάρχεϊ. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ και οι υποψήφιες προς ένταξη χώρες πρέπει να δώσουν μαζί τη μάχη ενάντια στην [ασθένεια] COVID-19. Πρέπει να αυξήσουμε την συνεργασία μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ στην υγεία, το εμπόριο και τις μεταφορές» [45].

-Στις 10 Απριλίου 2020, η Τουρκία έστειλε ιατρικό υλικό στη Μεγάλη Βρετανία για την καταπολέμηση της πανδημίας του κορωνοϊού. Για ακόμη μια φορά, πάνω στα ιατρικά εφόδια αναγράφονταν στα Τουρκικά και Αγγλικά η φράση του Μεβλανά. Την ίδια ημέρα, ο Βρετανός ΥΠΕΞ, Ντομινίκ Ράαμπ, τηλεφώνησε στον Τούρκο ομόλογό του, και τον ευχαρίστησε λέγοντάς του ότι η κίνηση αυτή αποτελεί «ένδειξη της ισχυρής φιλίας που υπάρχει ανάμεσα στις δύο χώρες» [46]. Επίσης, ο πρέσβυς της Μεγάλης Βρετανίας στην Άγκυρα, Ντομινίκ Τσίλκοτ, σε μήνυμά του στο twitter σημείωσε: «Ένα τεράστιο ευχαριστώ στην φίλη και σύμμαχο Τουρκία για αυτή την γενναιόδωρη προσφορά της. Αυτός ο προστατευτικός εξοπλισμός έχει ζωτική σημασία για τους Βρετανούς εργαζομένους του τομέα υγείας που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Η βοήθεια αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα αλληλεγγύης και συνεργασίας σε αυτή την δύσκολη εποχή. Ο καλός ο φίλος στην ανάγκη φαίνεται. Είμαι σίγουρος πως η συνεργασία μας σε όλους τους τομείς θα συνεχιστεί όλο και περισσότερο στο υγιέστερο μέλλον» [47]. Στην συνέχεια, η εκπρόσωπος του NATO, κα. Οάνα Λουνγκέσκου, σε ανάρτησή της στο Twitter σχετικά με την εν λόγω βοήθεια ανέφερε: «Οι Σύμμαχοι του ΝΑΤΟ αλληλοβοηθούνται στον κοινό μας πόλεμο κατά της COVID-19» [48]. Την ίδια ημέρα, ο Τούρκος πρόεδρος μίλησε στην τηλεδιάσκεψη του Συμβουλίου Συνεργασίας Τουρκόφωνων Χωρών με θέμα: «Συνεργασία και Αλληλεγγύη στην Αντιμετώπιση της Επιδημίας Covid-19». Κατά την ομιλία του ο Ερντογάν ανέφερε: «Η Τουρκία εφαρμόζει μέτρα από την πρώτη μέρα που άρχισε να εξαπλώνεται ο ιός και μέχρι στιγμής δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Καλύπτουμε τις δικές μας ανάγκες, αλλά παράλληλα προσπαθούμε να βρισκόμαστε στο πλευρό των αδελφών μας. Αξιολογούμε πρωτίστως τα αιτήματά σας. Πέρα από τις επιπτώσεις της πανδημίας είμαστε ταυτόχρονα αντιμέτωποι με μια παγκόσμια κοινωνικοοικονομική κρίση. Είναι απαραίτητο να εφαρμοστούν οι πιο πρακτικές λύσεις για την τήρηση της δημόσιας υγείας σε τομείς όπως οι μεταφορές, τα τελωνεία και οι συνοριακές διελεύσεις γι’ αυτό, οι υπουργοί Μεταφορών και Εμπορίου των κρατών-μελών θα πρέπει να πραγματοποιήσουν τηλεδιάσκεψη». Τέλος, ο Ερντογάν εξέφρασε την βεβαιότητα ότι «θα κερδίσουμε τον πόλεμο με τον κορωνοϊό» και πως συνεχίζοντας τον αγώνα θα πρέπει «να κάνουμε προετοιμασίες για την μετά επιδημία εποχή. Θα πρέπει να ακολουθήσουμε μια ολιστική προσέγγιση από την υγεία μέχρι το εμπόριο και από την οικονομία μέχρι την κοινωνική ψυχολογία, να εντοπίσουμε τα πεδία συνεργασίας και να προβούμε άμεσα στις απαραίτητες ενέργειες» [49]. Την ίδια ημέρα επίσης (10 Απριλίου 2020), το Τουρκικό Υπουργείο Άμυνας έστειλε υγειονομικό υλικό στην Λιβύη. Πάνω στα δέματα των υγειονομικών υλικών υπήρχαν σημαίες της Τουρκίας και της Λιβύης και αναγράφονταν η φράση του Μεβλανά, και η φράση «Με αγάπη από την Τουρκία στον λαό της Λιβύης» [50]. Τέλος, στις 10 Απριλίου ο Ερντογάν συνομίλησε τηλεφωνικά με τον Βούλγαρο πρόεδρο, Ρούμεν Ράντεφ, για την συνεργασία τους για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και τα περιφερειακά ζητήματα [51].

-Στις 11 Απριλίου 2020, ο Τούρκος πρόεδρος τηλεφώνησε στον Σέρβο πρόεδρο, Αλεξάντερ Βούτσιτς, για να του ευχηθεί περαστικά για το γιό του που προσβλήθηκε από τον κορωνοϊό. Στο πλαίσιο αυτό, συνομίλησαν και για την συνεργασία τους για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και τα περιφερειακά ζητήματα [52]. Την ίδια ημέρα, ο Ταγίπ Ερντογάν έστειλε επιστολή στον Βρετανό πρωθυπουργό, Μπόρις Τζόνσον, για να του ευχηθεί καλή ανάρρωση λόγω της ασθένειάς του από τον κορωνοϊό. Συγκεκριμένα, στην επιστολή του ο Ερντογάν ανέφερε: «Αξιότιμε Κύριε Πρωθυπουργέ, Αγαπητέ μου Φίλε, (…) Το Ηνωμένο Βασίλειο με το οποίο έχουμε εξαιρετικές σχέσεις σχεδόν σε όλα τα πεδία και είναι ένας από τους αναντικατάστατους εταίρους της Τουρκίας, έχει επιδείξει αρκετές φορές αλληλεγγύη προς την χώρα μας σε διάφορες περιστάσεις. (…) Και εμείς, προκειμένου να δείξουμε την αλληλεγγύη μας προς το φιλικό και σύμμαχο Ηνωμένο Βασίλειο που περνάει δύσκολες ώρες, στέλνουμε σήμερα βοήθεια με ιατρικά εφόδια στην χώρα σας με αεροσκάφος της Πολεμικής μας Αεροπορίας. (…) Θα ήθελα να τονίσω ότι όταν αφήσουμε πίσω μας αυτήν την δύσκολη περίοδο που διανύουμε παγκοσμίως, θα θέλαμε να σας φιλοξενήσουμε στην χώρα μας, η οποία είναι η γη των προγόνων σας, προκειμένου να στέψουμε την μεταξύ μας ειλικρινή και εντατική επικοινωνία που συνεχίζουμε από τη μέρα που αναλάβατε τα καθήκοντά σας και να αποφασίσουμε για τις ενέργειες που θα προχωρήσουν ακόμη πιο μπροστά τη διμερή μας συνεργασία στη μετά την Brexit εποχή» [53].

-Στις 12 Απριλίου 2020, το Κέντρο Χαϊντάρ Αλίεφ (στο Μπακού) φωταγωγήθηκε με τα χρώματα της τουρκικής σημαίας μαζί με την σημαία του Αζερμπαϊτζάν ως ένδειξη της υποστήριξης του Αζερμπαϊτζάν στην μάχη της Τουρκίας κατά του κορωνοϊού και ακούστηκε τουρκική μουσική. Στο πλαίσιο αυτό, ο πρέσβης της Τουρκίας στο Μπακού, Ερκάν Οζοράλ, είπε: «Οι σημαίες των δύο αδελφικών χωρών αναπαρίστανται στο Κέντρο Χαϊντάρ Αλίεφ. Αυτό μας κάνει περήφανους. Είναι μια πολύ ωραία έκφραση της στενής σχέσης, της αλληλεγγύης και αδελφοσύνης μεταξύ της Τουρκίας και του Αζερμπαϊτζάν». Επιπλέον, για το ίδιο θέμα ο Τούρκος ΥΠΕΞ, στον λογαριασμό του στο twitter ανέβασε μια φωτογραφία με το εν λόγω θέμα και έγραψε: «Κυματίζουν μαζί οι σημαίες των δύο χωρών στο Κέντρο Χαϊντάρ Αλίεφ στο πλαίσιο του κοινού αγώνα κατά του Covid-19. Ένα έθνος, μία καρδιά. Η σημαία της Τουρκίας και η σημαία του Αζερμπαϊτζάν. Μαζί θα τον νικήσουμε» [54]. Την ίδια ημέρα επίσης, η Τουρκία έστειλε δεύτερη βοήθεια με υγειονομικό υλικό στην Μεγάλη Βρετανία [55].

-Στις 13 Απριλίου 2020, ο Τούρκος ΥΠΕΞ συνομίλησε τηλεφωνικά με τον Ιρανό ομόλογό του, και τον υπουργό Εξωτερικών της Ουγγαρίας, Πίτερ Σζιτζάρτο [56].

-Στις 14 Απριλίου 2020, ο πρόεδρος της Τουρκίας είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον πρωθυπουργό της Αιθιοπίας, Αχμέντ Αλί, για την εξεύρεση τρόπων συνεργασίας για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού [57]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Τούρκος ΥΠΕΞ συμμετείχε σε πάνελ που διοργανώθηκε μέσω τηλεδιάσκεψης από τα think tanks Atlantic Council και Turkish Heritage Organization με θέμα: «Τι πρέπει να κάνουμε σήμερα για να καθορίσουμε το αύριο;». Κατά την ομιλία του ο Μ. Τσαβούσογλου ανέφερε: «Η Τουρκία τηρεί πάντα στάση υπέρ της μεταρρύθμισης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ το οποίο άργησε πολύ να εξετάσει το θέμα του κορωνοϊού. Ο Covid-19 επιδεινώνει περαιτέρω την κατάσταση στην Ιντλίμπ της Συρίας, γι’ αυτό η διεθνής κοινότητα πρέπει να αναλάβει δράση πριν να είναι πολύ αργά. Η Τουρκία πήρε στα σοβαρά εξαρχής την απειλή της πανδημίας Covid-19 και ανέλαβε δράση νωρίς. Παρά το γεγονός ότι χρειαζόμαστε και εμείς ιατρικό εξοπλισμό, τείναμε χέρι βοήθειας σε 34 χώρες ανάμεσα τους και σημαντικοί σύμμαχοί μας όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Ιταλία και η Ισπανία. Μέχρι στιγμής έχουμε λάβει αίτημα για βοήθεια από 104 χώρες, αλλά δυστυχώς δεν μπορούμε να τις ικανοποιήσουμε όλες. Παρόλα αυτά είμαστε η τρίτη χώρα που προσφέρει τις περισσότερες βοήθειες παγκοσμίως μετά την Κίνα και τις ΗΠΑ». Αναφερόμενος στο ρόλο που ανέλαβε το ΝΑΤΟ στην πανδημία, ο Τσαβούσογλου δήλωσε: «Πιστεύουμε ότι το ΝΑΤΟ θα συνεχίσει να είναι ένας από τους πιο αποδοτικούς οργανισμούς στην εποχή του Covid-19 και ότι θα εξέλθει πιο δυνατό από την πανδημία. Μέχρι στιγμής έχει αποδείξει ότι είναι μια ισχυρή ένωση». Τέλος, μιλώντας για τις δραστηριότητες της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο ο Τσαβούσογλου τόνισε ότι η Τουρκία απεύθυνε έκκληση προς τον ΟΗΕ, την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα για την δημιουργία ενός τραπεζιού διαλόγου όσον αφορά την Ανατολική Μεσόγειο και πως αντιθέτως, η Ελλάδα επιδίδεται σε δραστηριότητες λόμπι κατά της Τουρκίας. Είμαστε έτοιμοι για διάλογο για την αποκλιμάκωση της έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ σε αντίθετη περίπτωση μπορούμε να στείλουμε στην περιοχή το Kanuni, το τρίτο πλοίο γεωτρύπανο της Τουρκίας» [58].

-Στις 16 Απριλίου 2020, ο Τούρκος πρόεδρος συνομίλησε τηλεφωνικώς με τον πρόεδρο της Γεωργίας, Σαλομέ Ζουραμπισβίλι, σχετικά με την συνεργασία τους για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και τα περιφερειακά ζητήματα [59].

-Στις 17 Απριλίου 2020, η Τουρκία έστειλε ιατρική βοήθεια στη, Σομαλία για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού [60]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον Ιάπωνα πρωθυπουργό, Σίνζο Άμπε, με θέματα συζήτησης τις διμερείς τους σχέσεις και την συνεργασία τους για την καταπολέμηση του κορωνοϊού [61].

-Στις 19 Απριλίου 2020, ο πρόεδρος Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον Αμερικανό πρόεδρο, Ντόναλντ Τραμπ, με θέματα συζήτησης την οικονομική τους συνεργασία κατά της πανδημίας του Κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και ζητήματα περιφερειακού ενδιαφέροντος [62].

-Στις 21 Απριλίου 2020, ο πρόεδρος της Τουρκίας συνομίλησε με τον Ρώσο πρόεδρο σχετικά με την συνεργασία τους κατά της επιδημίας του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και τις εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή [63]. Την ίδια ημέρα επίσης, τηλεφωνική συνομιλία είχε ο Τούρκος ΥΠΕΞ με τον Κινέζο ΥΠΕΞ, Ουάνγκ Γι, με κύριο θέμα συζήτησης την κοινή τους προσπάθεια για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού [64].

Ο υπουργός Άμυνας της Τουρκίας, Χουλουσί Ακάρ, σε συνεδρίαση των υπουργών Άμυνας του ΝΑΤΟ στα κεντρικά γραφεία της Συμμαχίας στις Βρυξέλλες, στις 12 Φεβρουαρίου 2020. REUTERS/Francois Lenoir

-Στις 22 Απριλίου 2020, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον πρόεδρο της Γαλλίας, Εμμανουέλ Μακρόν για την καταπολέμηση της Covid-19, τις διμερείς τους σχέσεις και τα περιφερειακά θέματα [65]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον πρόεδρο του Οζμπεκιστάν, Σαβκάτ Μιρζιγιάγιεφ, για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και περιφερειακά ζητήματα [66]. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Τούρκος υπουργός Άμυνας, Χουλουσί Ακάρ, συνομίλησε τηλεφωνικά για τα ίδια θέματα με τον Τυνήσιο ομόλογο του, Emad Al-Hazqi [67] και τον υπουργό Άμυνας της Βρετανίας, Μπεν Γουάλας [68]. Επίσης, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, συμμετείχε μέσω τηλεδιάσκεψης στην 7η συνεδρίαση των Υπουργών Εξωτερικών της διαδικασίας Αστανά. Στο πλαίσιο αυτό, ο κ. Τσαβούσογλου συζήτησε με τον Ρώσο ομόλογό του, Σεργκέι Λαβρόφ, και με τον Ιρανό ομόλογό του, Μοχάμαντ Τζαβάντ Ζαρίφ, για την καταπολέμηση του κορωνοϊού στο πλαίσιο του συριακού [69]. Τέλος, στις 22 Απριλίου η Τουρκία έστειλε ιατρικό προστατευτικό εξοπλισμό για εργαζομένους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης του Πακιστάν [70].

-Στις 23 Απριλίου 2020, η Τουρκία παρέδωσε επείγουσα ανθρωπιστική βοήθεια για 3.000 νοικοκυριά στην πρωτεύουσα του Μπαγκλαντές, Ντάκα, για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Κατά την τελετή παράδοσης του υλικού, ο Τούρκος πρέσβης στο Μπαγκλαντές, Μουσταφά Οσμάν Τουράν, δήλωσε: «Στεκόμαστε δίπλα από τους αδελφούς μας στο Μπαγκλαντές, οι οποίοι πλήττονται περισσότερο από την πανδημία του COVID-19 και τις οικονομικές της συνέπειες» [71]. Την ίδια ημέρα επίσης, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον πρωθυπουργό του Καναδά, Τζάστιν Τριντό, με κύρια θέματα συζήτησης την συνεργασία τους για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού και τις διμερείς τους σχέσεις [72]. Επιπλέον, οι υπουργοί Υγείας της Βρετανίας, Ματ Χάνκοκ, και της Ρωσίας, Μιχαήλ Μουράσκο, είχαν τηλεδιάσκεψη με τον Τούρκο υπουργό Υγείας, Φαχρεττίν Κοτζά, και ευχαρίστησαν την Τουρκία για την βοήθεια υγειονομικού υλικού που τους έστειλε[73].

-Στις 24 Απριλίου 2020, η πρέσβειρα της Τουρκίας στο Καμερούν, παρέδωσε στο Υπουργείο Υγείας της χώρας ιατρικό εξοπλισμό, ως βοήθεια, στο πλαίσιο αντιμετώπισης της πανδημίας Covid-19 [74]. Επίσης, ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν είχε τηλεφωνική επικοινωνία με την Γερμανίδα καγκελάριο, Μέρκελ, με την οποία συζήτησε θέματα συνεργασίας για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις, καθώς και περιφερειακά ζητήματα [75].

-Στις 25 Απριλίου 2020, ο Ερντογάν είχε τηλεφωνικές επικοινωνίες με τον Εμίρη του Κατάρ, σεΐχη Ταμίμ μπιν Χαμάντ Αλ Θανί [76], τον πρωθυπουργό της Βουλγαρίας, Μπορίσοφ [77], τον πρόεδρο του Κοινοβουλίου της Τυνησίας, Gannusi [78], και τον Παλαιστίνιο ομόλογό του, Μαχμούντ Αμπάς [79], με τους οποίους συζήτησε για την συνεργασία τους στην καταπολέμηση της πανδημίας του κορωνοϊού, τις διμερείς τους σχέσεις και τις περιφερειακές εξελίξεις. Την ίδια ημέρα επίσης, η Τουρκία στο πλαίσιο της συνεργασίας μεταξύ της Τουρκικής Ερυθράς Ημισελήνου και του Ερυθρού Σταυρού της Γεωργίας, έστειλε βοήθεια υγειονομικού υλικού στη Γεωργία για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Κατά την παράδοση του υλικού η πρέσβειρα της Τουρκίας στην Τιφλίδα, Φατμά Τζερέν Γιαζγκάν, δήλωσε ότι θα συνεχίσουν και στο μέλλον αυτές τις συνεργασίες και την αποστολή βοήθειας στην Γεωργία. Παράλληλα, η πρόεδρος του Ερυθρού Σταυρού της Γεωργίας, Νατάλια Λολάντζε, ανέφερε πως έλαβαν μια σημαντική ανθρωπιστική βοήθεια από την Τουρκία και ευχαρίστησε την Τουρκική Ερυθρά Ημισέληνο για την στήριξη και την βοήθεια που προσφέρουν [80]. Βοήθεια υγειονομικού υλικού από την Τουρκία επίσης, εστάλη μέσω του Τουρκικού Οργανισμού Συνεργασίας και Συντονισμού (TIKA) και στη Μολδαβία. Τέλος, στις 25 Απριλίου, η Βρετανία μέσω των υπουργών της, Γουέντι Μόρτον και Γκρεγκ Χαντς, ευχαρίστησε την Τουρκία για την βοήθεια προστατευτικού εξοπλισμού που της προσέφερε. Συγκεκριμένα, η Βρετανίδα υπουργός Προεδρίας αρμόδια για τις Ευρωπαϊκές Υποθέσεις, Γουέντι Μόρτον, έγραψε στο Twitter ότι είχε μια «θετική τηλεφωνική συνομιλία» με τον Τούρκο υφυπουργό Εξωτερικών, Φαρούκ Καϊμακτσί, και πως τον ευχαρίστησε για την υποστήριξη της Τουρκίας στην παράδοση εξοπλισμού ατομικής προστασίας για το προσωπικό του Εθνικού Συστήματος Υγείας που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού, καθώς και την βοήθεια στους Βρετανούς πολίτες για να επιστρέψουν με ασφάλεια στο σπίτι τους. Στο ίδιο πλαίσιο, ο υπουργός Προεδρίας αρμόδιος για την Εμπορική Πολιτική, Γκρεγκ Χαντς, έγραψε στο λογαριασμό του στο Twitter: «Ευχαριστώ, Τουρκία! Είχα μια καλή τηλεφωνική επικοινωνία με τον πρέσβυ της Τουρκίας στην Βρετανία, Ουμίτ Γιαλτσίν. Ευχαριστώ τις τουρκικές εταιρείες και την τουρκική κυβέρνηση για την παράδοση εξοπλισμού ατομικής προστασίας» [81].

-Στις 28 Απριλίου 2020, η Τουρκία έστειλε υγειονομικό υλικό στις ΗΠΑ για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού. Την ίδια ημέρα, ο Αμερικανός πρέσβυς στην Τουρκία, Satterfield, ανέφερε ότι: «Αισθανόμαστε υπερήφανοι από την ανακοίνωση της συμμάχου μας στο ΝΑΤΟ, Τουρκίας, να παραδώσει ιατρικές προμήθειες στην χώρα μας για την καταπολέμηση της Covid-19. Η βοήθεια αυτή φτάνει σε μια κρίσιμη περίοδο στις διμερείς σχέσεις, οι οποίες έχουν πληγεί από διαφωνίες για τις κυρώσεις επί του Ιράν, την πολιτική στην Συρία και την απόκτηση από την Τουρκία ρωσικών αντιαεροπορικών συστημάτων. Αυτή η δωρεά υποδηλώνει ότι, οι σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας είναι ισχυρές και ότι η Άγκυρα είναι μια από τις σημαντικότερες συμμάχους μας» [82].

Η Στρατηγική του Ερντογαν

Εδώ, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η Τουρκία είναι μια χώρα με βαθύτατες αντιθέσεις οι οποίες, διαχρονικά έχουν επηρεάσει αρνητικά την διεθνή εικόνα και την φήμη της, αλλά και τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την Τουρκία οι πολιτικές ηγεσίες, οι ελίτ και η κοινή γνώμη άλλων κρατών.

Αντίληψη (perception) είναι η διαδικασία μέσω της οποίας ένα άτομο ή ομάδα ατόμων επιλέγει, οργανώνει και ερμηνεύει τα αισθητήρια ερεθίσματα που λαμβάνει από τον περίγυρό του.

Υπό το πρίσμα αυτό, η εικόνα μιας χώρας, όπως και οποιαδήποτε δραστηριότητα της χώρας αυτής στην εσωτερική και διεθνή πολιτική σκηνή, καθορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το πώς τα ακροατήριά της (που αποτελούν τους δέκτες των μηνυμάτων –πολιτικών της), την αντιλαμβάνονται (θετικά ή αρνητικά).

Ειδικότερα, η εικόνα ενός κράτους προσδιορίζεται από τέσσερα στοιχεία: Το γνωστικό στοιχείο (τι γνωρίζουμε για την χώρα), το συναισθηματικό στοιχείο (τι νοιώθουμε για την χώρα, ποια αισθήματα μας δημιουργούνται όταν ακούμε το όνομά της), το αξιολογικό στοιχείο (πώς αξιολογούμε την χώρα) και το συμπεριφορικό στοιχείο (τι συμπεριφορά εκδηλώνουμε απέναντι στην χώρα).

Η θετική φήμη και εικόνα ενός κράτους συμβάλει επομένως, στην επίτευξη των εθνικών στόχων της χώρας (π.χ. προσέλκυση επενδύσεων, τουριστών κ.λπ.), ενώ η προβληματική ή κακή εικόνα ενός κράτους, δύναται να επιδεινώσει τις διακρατικές σχέσεις του και να προκαλέσει κρίσεις ή συγκρούσεις στη διεθνή πολιτική σκηνή.

Επίσης, δεν θα πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός, ότι οι παρεξηγήσεις ή η λήψη λανθασμένων αποφάσεων εξωτερικής πολιτικής, οφείλονται πολλές φορές σε παρανοήσεις και αντιληπτικές στρεβλώσεις (π.χ. εθνοκεντρισμός, αρνητικά στερεότυπα, προκαταλήψεις κ.λπ.), για πολιτικούς ηγέτες και τις χώρες τους.

Υπό το πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να τονιστεί ότι στην ισχυρή –κατά τον Ερντογάν- πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά Τουρκία που προσπαθεί να καταστεί σημαντική περιφερειακή δύναμη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μεσόγειο, υπάρχουν πολλά στοιχεία τόσο από την εσωτερική όσο και την εξωτερική της πολιτική τα οποία, διαχρονικά θα την στιγματίζουν και θα αμαυρώνουν την διεθνή εικόνα της.

Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, η συνεχής και συστηματική παραβίαση του διεθνούς δικαίου στο Αιγαίο, την Κύπρο και τη Μεσόγειο, η εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού προβλήματος για την ικανοποίηση των τουρκικών εθνικών συμφερόντων, οι διώξεις του Κούρδων, η συνεχής τρομοκρατική δραστηριότητα σε όλη την Τουρκία σε συνδυασμό με την καταπάτηση των δημοκρατικών θεμελιωδών αξιών, την απουσία κράτους δικαίου, την συνεχή κυβερνητική καταστολή του Τύπου και της ακαδημαϊκής ελευθερίας και η συστηματική δίωξη όσων θεωρούνται αντίπαλοι (Γκιουλενιστές) του Ερντογάν, αποτελούν πολύ αρνητικά στοιχεία για την διεθνή εικόνα της Τουρκίας.

Βάσει των ανωτέρω αρνητικών στοιχείων εύκολα θα μπορούσε κάποιος να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι διαμορφωμένες αρνητικές αντιλήψεις που κυριαρχούν σε σχέση με την Τουρκία, είναι δύο: Η πρώτη σχετίζεται με την αντίληψη ότι η Τουρκία είναι μια χώρα όπου κυριαρχεί η ανασφάλεια στο εσωτερικό της και η δεύτερη σχετίζεται με την αντίληψη ότι είναι μια αντιδημοκρατική χώρα που διοικείται από μια αυταρχική κυβέρνηση.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η Τουρκία, στην έκθεση που διεξήγαγε το 2019 το Διεθνές Ινστιτούτο Φήμης για τον εντοπισμό των πιο δημοφιλών χωρών στον κόσμο, κατατάσσεται στην 44η θέση [83] ανάμεσα στις 55 χώρες που διερευνήθηκαν [84].

Λαμβάνοντας υπόψη τις ανωτέρω επισημάνσεις, συμπεραίνεται ότι στο επίπεδο της υψηλής στρατηγικής ο Ερντογάν μέσω της διπλωματίας του κορωνοϊού επιχείρησε να αποκαταστήσει στα αρνητικά για την Τουρκία ακροατήρια την διεθνή εικόνα της χώρας του και παράλληλα να ενισχύσει στα φιλικά προς την Τουρκία ακροατήρια την θετική εικόνα της Τουρκίας.

Σε στρατηγικό επίπεδο, για την ικανοποίηση του ανωτέρω στόχου της υψηλής του στρατηγικής ο Ερντογάν και οι επιτελείς του, αξιοποίησαν στο έπακρο τους συντελεστές της ήπιας ισχύος τους (δημόσια διπλωματία). Χρησιμοποίησαν την διπλωματία του κορωνοϊού ως μέσο επικοινωνίας και δημόσιας διπλωματίας, ώστε να επικοινωνήσουν το αφήγημά τους και να σφυρηλατήσουν τις σχέσεις τους με τα επιλεγμένα κράτη-στόχους τους, τις πολιτικές ηγεσίες τους, καθώς και τις ελίτ και τους πολίτες τους.

Σε τακτικό επίπεδο η πολιτική ηγεσία της Τουρκίας χρησιμοποίησε την διπλωματία του κορωνοϊού, για να αναπλαισιώσει την διεθνή εικόνα της Τουρκίας και να ακυρώσει τα αρνητικά στοιχεία της (που αναφέρθηκαν ανωτέρω).

Το αφήγημα μέσω του οποίου επιχειρήθηκε η ανωτέρω τακτική σχετίζεται με την διάχυση των μηνυμάτων περί αλληλεγγύης, συνεργασίας και αλληλοϋποστήριξης των λαών, αλλά και της ρητορικής περί ισχυρής Τουρκίας που διαθέτει σύγχρονο υγειονομικό σύστημα το οποίο αντιμετώπισε αποτελεσματικά την Covid-19 και την ικανότητα παροχής υγειονομικής βοήθειας σε όλα τα κράτη που χρειάζονται την αρωγή και την στήριξη της Τουρκίας.

Για την εμπέδωση του μηνύματος αυτού, ο Ερντογάν και τα μέλη της κυβέρνησής του συγχρόνισαν τα έργα τους με τα λόγια τους, ώστε να επιτύχουν την ανεμπόδιστη πληροφόρηση των ακροατηρίων τους, την κατανόηση από μέρους τους του τουρκικού αφηγήματος και τέλος, την άσκηση επιρροής επί της συμπεριφοράς τους, ώστε να εκδηλώσουν μια θετική συμπεριφορά προς την Τουρκία και την εξωτερική της πολιτική.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν αξιοποίησε τόσο την επίσημη διπλωματική οδό όσο και μη κρατικούς φορείς και έχοντας ως απώτερη επιδίωξή του την ανάπτυξη συνεργασιών και συμμαχιών αλλά και την προώθηση των εθνικών συμφερόντων της Τουρκίας σε μακροχρόνιο επίπεδο, έκανε χρήση τόσο της παραδοσιακής δημόσιας διπλωματίας όσο και της νέας δημόσιας διπλωματίας.

Εν κατακλείδι, αυτό που θα πρέπει να επισημανθεί είναι ότι η Τουρκία παρουσιάζει έντονη διπλωματική κινητικότητα και η διπλωματία της είναι ευέλικτη. Επίσης, οι Τούρκοι διπλωμάτες διαβάζουν σωστά το διεθνές περιβάλλον και αξιοποιούν την οποιαδήποτε ευκαιρία τους παρουσιάζεται, ώστε να ικανοποιήσουν μακροπρόθεσμα τα εθνικά συμφέροντα της πατρίδας τους.

Στο πλαίσιο αυτό, η τουρκική διπλωματία αξιοποιεί οποιοδήποτε πολιτιστικό στοιχείο (θρησκεία, ιστορία, κουλτούρα κ.λπ.) έχει στην διάθεσή της για να συνδεθεί με τα κράτη-στόχους της, αλλά και τους λαούς τους.

Η Τουρκία αξιοποιεί στο έπακρο τους πολιτιστικούς δεσμούς της με τον μουσουλμανικό κόσμο και χτίζει την εικόνα μια ισχυρής περιφερειακής δύναμης μέσω ανάπτυξης διμερών και πολυμερών σχέσεων και εμπλοκής στην επίλυση περιφερειακών και παγκόσμιων ζητημάτων.

*Ο Δρ. Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένους είναι Πολιτικός Επιστήμονας-Διεθνολόγος Γενικός Διευθυντής Γενικής Διεύθυνσης Πολιτικής Εθνικής Άμυνας & Διεθνών Σχέσεων (ΓΔΠΕΑΔΣ) του ΥΠΕΘΑ

Παραπομπές:

[1] Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος, Διεθνής τρομοκρατία και στρατηγική επικοινωνία. Διαχείριση τρομοκρατικών κρίσεων, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2017, σελ. 123.

[2] Mearsheimer, J., Ομιλία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 28/6/2011 από το Παρίσης, Ιωάννης, Παράγοντες Ισχύος στο Διεθνές Σύστημα, Εκδόσεις Ινφογνώμων, Αθήνα, 2011, σ.15.
[3] Πλατιάς, Αθανάσιος, Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη, Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα, 2010, σ. 46-49 & 83.
[4] Waltz, Kenneth N., Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, 2011, σελ. 10-11 και Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος, Η Στρατηγική Επικοινωνία ως Μέσο Στρατηγικής και Συντελεστής Ήπιας Ισχύος για την επίλυση Διεθνών και Επιχειρηματικών Κρίσεων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Αθήνα 2016, σελ. 101.
[5] Waltz Kenneth N., ο.π., σ.17 και Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος, Διεθνής τρομοκρατία και στρατηγική επικοινωνία. Διαχείριση τρομοκρατικών κρίσεων, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2017, σελ. 125.
[6]ibid.
[7]ibid, σελ. 403 & 404.
[8] Nye, Joseph S., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ: Το μέσο επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, 2005, σελ. 33 και Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος, Η Στρατηγική Επικοινωνία ως Μέσο Στρατηγικής και Συντελεστής Ήπιας Ισχύος για την επίλυση Διεθνών και Επιχειρηματικών Κρίσεων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Αθήνα 2016, σελ. 108-109.
[9]ibid, σελ. 28 & 33.
[10]ibid
[11]ibid, σελ. 43.
[12] Roberts, Walter R., “What Is Public Diplomacy? Past Practices, Present Conduct, Possible Future”, journal Mediterranean Quarterly, Vol. 18(4), Mediterranean Affairs, Inc., 2007, σελ. 36-52 και Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος, Η Στρατηγική Επικοινωνία ως Μέσο Στρατηγικής και Συντελεστής Ήπιας Ισχύος για την επίλυση Διεθνών και Επιχειρηματικών Κρίσεων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Αθήνα 2016, σελ. 124.
[13] Melissen, Jan, The New Public Diplomacy: Soft Power in International Relations, New York, PALGRAVE MACMILLAN, 2005, σελ. 5.
[14] Roberts, Walter R., “What Is Public Diplomacy? Past Practices, Present Conduct, Possible Future”, journal Mediterranean Quarterly, Vol. 18(4), Mediterranean Affairs, Inc., 2007, σελ. 36-52.
[15] Melissen, Jan, The New Public Diplomacy: Soft Power in International Relations, New York, PALGRAVE MACMILLAN, 2005, σελ. 39-41.
[16] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/12/telephonike-epikoinonia-…
[17] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/15/telephonike-sunomilia-er…
[18] https://www.aa.com.tr/en/middle-east/turkey-delivers-medical-supplies-to…
[19] https://www.aa.com.tr/en/europe/turkey-germany-france-britain-hold-telec…
[20]https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-ita…και https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/18/telephonike-sunomilia-er…

[21]https://balkaneu.com/kosovo-thaci-calls-on-turkey-for-help-in-tackling-c…

[22]https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/20/epaphes-tsabousoglou-me-…[23] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/22/telephonike-sunomilia-er…

[24] https://www.qatar-tribune.com/news-details/id/185834/amir-erdogan-discus…
[25] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/25/altoun-o-proedros-erntog…
[26]https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/27/erntogan-e-moira-olon-ma…και https://www.duvarenglish.com/diplomacy/2020/03/26/erdogan-to-participate…
[27] https://www.dailysabah.com/politics/fm-cavusoglu-nato-chief-discuss-covi…
[28] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/26/telephonikes-sunomilies-…
[29]https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/31/telephonike-sunomilia-er…καιhttp://www.xinhuanet.com/english/2020-03/31/c_138935866.htm
[30] https://www.aa.com.tr/en/world/turkish-indonesian-presidents-discuss-coo…
[31] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/03/31/telephonike-sunomilia-ts…
[32] https://www.aa.com.tr/en/pg/photo-gallery/turkey-sends-medical-aid-to-it…
[33] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/02/telephonikes-sunomilies-…
[34]https://www.hurriyetdailynews.com/erdogan-sends-letters-to-italian-spani…και https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/02/epistole-erntogan-se-kon…
[35]ibid
[36] https://www.dailysabah.com/politics/turkish-moldovan-leaders-discuss-cov…
[37]https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/06/telephonike-sunomilia-ts…και https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/06/telephonike-sunomilia-ts…
[38] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/07/telephonike-epikoinonia-…
[39] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/07/telephonike-sunomilia-ts…
[40] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/08/telephonike-sunomilia-er…
[41] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/09/telephonike-sunomilia-ak…
[42] https://www.aa.com.tr/en/health/turkey-delivers-medical-aid-to-balkans-t…
[43] https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/north-macedonia-thanks-tur…
[44] https://www.yenisafak.com/en/world/uk-thanks-turkey-for-medical-aid-amid…
[45] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/09/to-kosobo-kai-e-b-makedo…
[46] https://www.aa.com.tr/en/europe/turkey-sends-medical-aid-to-uk-to-help-f…
[47] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/10/oi-bretanoi-axiomatoukho…
[48]ibid
[49]https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/turkic-states-agree-to-coo…και https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/10/erntogan-prepei-na-kanou…
[50] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/10/to-upourgeio-ethnikes-am…
[51] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/10/telephonike-sunomilia-er…
[52] https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-ser…
[53] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/11/epistole-erntogan-se-tzo…
[54] https://www.hurriyetdailynews.com/turkey-azerbaijan-show-solidarity-in-f…
[55] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/12/paradose-ugeionomikou-ul…
[56] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/13/online-akademia-mme-neo-…
[57] https://www.aa.com.tr/en/africa/ethiopian-leader-lauds-erdogan-s-covid-1…
[58] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/15/tsabousoglou-to-sumbouli…
[59] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/16/telephonike-sunomilia-er…
[60] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/17/e-tourkia-esteile-iatrik…
[61] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/17/telephonike-sunomilia-er…
[62] https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-us-…
[63] https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-rus…
[64] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/21/telephonike-sunomilia-ts…
[65] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/22/telephonike-sunomilia-er…
[66] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/22/telephonike-sunomilia-er…
[67] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/22/telephonike-sunomilia-ak…
[68] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/22/telephonike-sunomilia-ak…
[69] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/22/pragmatopoietheke-e-7e-s…
[70] https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/covid-19-turkey-donates-medical-eq…
[71] https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/turkey-donates-emergency-food-for-…
[72] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/24/telephonike-sunomilia-er…
[73] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/23/oi-upourgoi-ugeias-tes-b…
[74] https://www.cnbcafrica.com/africa-press-office/2020/04/26/coronavirus-ca…
[75] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/24/telephonike-sunomilia-er…
[76] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/25/telephonike-epikoinonia-…
[77] https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-bul…
[78] https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-tun…
[79] https://www.iletisim.gov.tr/english/haberler/detay/president-erdogan-pal…
[80] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/25/e-tourkia-esteile-iatrik…
[81] https://www.trt.net.tr/greek/tourkia/2020/04/25/e-bretania-eukharistese-…
[82] https://www.dailysabah.com/politics/turkey-sends-medical-aid-to-the-us-t…
[83] Στην ίδια έρευνα, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 22η θέση.
[84] https://www.forbes.com/sites/vickyvalet/2019/10/15/the-worlds-most-reput…