Της Ναταλίας Γρίβα και του Γιώργου Κουλούρη, Διεθνολόγων
Η σχέση μεταξύ Ελλάδας και Ισραήλ, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, όχι μόνο γιατί αποτελεί μια σημαντική παράμετρος επιρροής στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και γιατί μεταξύ τους, υπάρχουν πραγματικοί συνδετικοί κρίκοι ανταλλαγής συμφερόντων (σε τομείς όπως είναι η άμυνα, η ασφάλεια έναντι ασύμμετρων απειλών και η συνεργασία σε θέματα ενεργειακής ασφάλειας) και βέβαια, συγκεκριμένες προκλήσεις και περιορισμοί. Οι εκατέρωθεν περιορισμοί, πολλές φορές βοηθούν στο να αποκτήσει μια εκάστοτε συμμαχία, σαφήνεια και μορφή, αρκεί να μην αφορούν ζητήματα high politics.
Η Ελλάδα από το 1949 κρατούσε μια φιλοαραβική στάση και αντιμετώπιζε μάλλον με αδιαφορία το Ισραήλ[i]. Στις 21 Μαΐου του 1990 η κυβέρνηση Μητσοτάκη αναγνώρισε επίσημα το κράτος του Ισραήλ και ξεκίνησε τις πρώτες προσπάθειες προσέγγισης και συνεργασίας. Τα χρόνια που ακολούθησαν οι υπουργοί εξωτερικών Ντόρα Μπακογιάννη και Γεώργιος Παπανδρέου ενθάρρυναν την συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών στους τομείς της άμυνας, της ασφάλειας, του εμπορίου, της έρευνας και της τεχνολογίας. Όμως, η νέα εποχή στις Ελληνο- ισραηλινές σχέσεις ξεκίνησε τον Αύγουστο του 2010 με την επίσημη επίσκεψη στην Ελλάδα του ισραηλινού πρωθυπουργού, Μπενιαμίν Νενανιάχου[ii].
Οι αναταραχές που ξέσπασαν στη Συρία, στην Αίγυπτο, στην Ιορδανία, στο Λίβανο και στη Λιβύη έστρεψαν το ισραηλινό ενδιαφέρον στη διεύρυνση διμερών συμφωνιών με τις δύο αυτές χώρες της Ευρώπης, ελπίζοντας ότι θα συμβάλλουν στην σταθερότητα της περιοχής. Την ίδια περίοδο συνάπτονται στρατηγικής σημασίας συμφωνίες μεταξύ του Ισραήλ και της Κύπρου (αμυντική συνεργασία, προστασία και ανταλλαγή πληροφοριών, ενεργειακή). Μια παρόμοια κατάσταση επιδιώκεται να δημιουργηθεί και με την Ελλάδα (αναβάθμιση διπλωματικών σχέσεων, κοινές στρατιωτικές ασκήσεις, ενεργειακή συνεργασία μέσω αγωγού φυσικού αερίου). Μια πιθανή συμμαχία ενδέχεται να συνδέσει τις χώρες τις Ανατολικής Μεσογείου σε ενεργειακό και οικονομικό επίπεδο.
Ελλάδα-Ισραήλ: Συμφέροντα προσέγγισης.
Ελλάδα και Ισραήλ έχουν κοινές προκλήσεις και κινδύνους να αντιμετωπίσουν καθώς ανήκουν γεωγραφικά σε μία περιοχή όπου συμπίπτουν συμφέροντα που φέρνουν κοντά τις δύο χώρες.[iii] Η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, έχει μπει ξανά στο επίκεντρο του γεωπολιτικού ενδιαφέροντος. Οι λόγοι, είναι οι εξής: Η Αραβική Άνοιξη κατά το 2010-2011, η ανεύρεση κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην περιοχή, ο επαναπροσδιορισμός της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας και ασφαλώς, η εμφάνιση μιας επικίνδυνης για τη σταθερότητα της περιοχής, ασύμμετρης απειλής, του ΙΚ.[iv]
Τι βλέπει το Ισραήλ στην Ελλάδα;
Το Ισραήλ, αν και βρίσκεται στην «εύθραυστη» περιοχή της Μέσης Ανατολής, έχει στοιχεία ενός δυτικού κράτους. Το πολίτευμα είναι κοινοβουλευτική δημοκρατία ,ενώ το ΑΕΠ και το βιοτικό επίπεδο είναι υψηλό και απέχει από αυτά των υπόλοιπων γειτονικών κρατών με τα οποία το Ισραήλ, δεν διατηρεί τις καλύτερες σχέσεις..[v] Ειδικά σε μία περιοχή όπου πλήττεται από τις εξεγέρσεις της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης , τις επιθέσεις από Χεζμπολάχ και Χαμάς, αλλά και από την έξαρση του Ισλαμικού Κράτους , το Ισραήλ μοιάζει να είναι απομονωμένο στη γειτονιά του, έχοντας διαρκώς το αίσθημα απειλής και περικύκλωσης.[vi]
Από το 1948, έτος ιδρύσεως του κράτους Ισραήλ, η εξωτερική πολιτική του βασίζεται στη σύναψη συμμαχιών με μη αραβικά κράτη ώστε να οχυρώνεται έναντι των κρατών εκείνων με τα οποία διατηρεί σταθερά κακές σχέσεις.[vii]
Σημαντικό γεγονός για τον επαναπροσδιορισμό της εξωτερικής πολιτικής του Ισραήλ στην Ανατολική Μεσόγειο, διαδραματίζει η σημαντική υποβάθμιση των σχέσεών του με την Τουρκία, η οποία στοχεύει στην περιφερειακή ηγεμονία μέσα από την επιρροή της στον αραβικό κόσμο, χρησιμοποιώντας το Ισλάμ στην εξωτερική πολιτική.[viii] Απόρροια των παραπάνω γεγονότων είναι η αναζήτηση από πλευράς του Ισραήλ, νέων συμμάχων στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου όπου θα μπορέσουν να διασφαλίσουν τα συμφέροντά του, αλλά και να δημιουργήσουν το δυτικό προγεφύρωμά του. Αυτό το κενό δύναται να καλύψει η Ελλάδα (και η Κύπρος).
Η Ελλάδα πέρα από ότι μπορεί να αποτελέσει τον δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ Ισραήλ και Ευρώπης, έχει την δυνατότητα να παράσχει στο Ισραήλ το απαραίτητο για εκείνο, θαλάσσιο χώρο. Σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο, η Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει τον διαμεσολαβητή ανάμεσα σε Ισραήλ και ΝΑΤΟ, καθώς λόγω της ασταθούς περιφέρειας του Ισραήλ το ΝΑΤΟ φαντάζει ως ένας πιθανός αμυντικός σύμμαχος, συλλογικής άμυνας.[ix] Το θαλάσσιο στρατηγικό βάθος της Ελλάδας, μπορεί να συνδράμει στην ασφάλεια του Ισραήλ ειδικά στα πλαίσια ανάσχεσης των αναθεωρητικών τάσεων της Τουρκίας. Σε αυτό, αρωγοί καθίστανται οι κοινές ναυτικές ασκήσεις μεταξύ των δύο χωρών και η ισχύς του ελληνικού πολεμικού ναυτικού.[x] Επιπλέον, η τοποθέτηση ακολούθου άμυνας στην Ελλάδα από το Ισραήλ αναδεικνύει την αναβάθμιση της οπτικής του Ισραήλ στο πώς αντιμετωπίζει την Ελλάδα.[xi]
Παράλληλα, το Ισραήλ μέσω της Ελλάδας μπορεί να βελτιώσει τις σχέσεις του με γειτονικά κράτη, όπως η Αίγυπτος. Μετά την κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών έπειτα από την διακυβέρνηση Μόρσι, στόχος είναι η βελτίωση των σχέσεων μετά την άνοδο του Αλ-Σίσι.[xii]. Το Ισραήλ επιθυμεί μέσω της συνεργασίας με την Αίγυπτο να αναχαιτίσει την επέκταση του ΙΚ, ιδίως μετά την πτώση των Αδελφών Μουσουλμάνων από την διακυβέρνηση της Αιγύπτου. Αυτή η εξέλιξη θα συμβάλλει στην σταδιακή επικράτηση σταθερότητας στην περιοχή.
Σε τι αποβλέπει η Ελλάδα στις σχέσεις της με το Ισραήλ;
Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα γεωστρατηγικό περιβάλλον που επιτάσσει την σύναψη συμμαχιών με γειτονικά κράτη. Εξ ανατολάς υπάρχει ο φόβος της αναθεωρητικής Τουρκίας, ενώ από τη νότια και νοτιοανατολική πλευρά, η ευμετάβλητη Μέση Ανατολή. Σε συνδυασμό με την ανεύρεση σημαντικών ενεργειακών κοιτασμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο, η Αθήνα υποχρεώνεται να προσβλεπει σε όλο και πιο στενές σχέσεις με το Ισραήλ.
Εκτός από την αναχαίτιση της ηγεμονικής τάσης της Τουρκίας, η Ελλάδα επιθυμεί την συνεργασία με το Ισραήλ έπειτα από την ανεύρεση ενεργειακών κοιτασμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο. Λόγω της εγγύτητας των δύο χωρών αλλά και της γεωγραφικής θέσης της Ελλάδας, η τελευταία προσφέρει την δυνατότητα μεταφοράς του φυσικού αερίου του Ισραήλ στην Ευρώπη. Αυτό το γεγονός δύναται να καταστήσει διαμετακομιστικό κέντρο την Ελλάδα είτε με μεταφορά φυσικού αερίου μέσω LNG είτε με υποθαλάσσιο αγωγό.
Ελλάδα-Ισραήλ στα πλαίσια μίας ευρύτερης συμμαχίας
Στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, μπορεί να αναδυθεί υπο προϋποθέσεις, μία νέα συμμαχία που περιλαμβάνει την Ελλάδα, το Ισραήλ , την Αίγυπτο και την Κύπρο. Βασικά σημεία αυτής της συνεργασίας είναι η ανεύρεση πλουτοπαραγωγικών πηγών στην περιοχή και η αναζήτηση συνεργειών για την εκμετάλλευσή τους, η ανάσχεση των βλέψεων της Τουρκίας για περιφερειακή ηγεμονία και η καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Η ανεύρεση ενεργειακών κοιτασμάτων στην περιοχή δημιουργεί νέες ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο, καθώς αποτελεί σημείο συνεργασίας για τις αναφερόμενες χώρες.[xiii] Τα κοιτάσματα φυσικού αερίου σε Κύπρο, Ισραήλ ανέρχονται περίπου στα 800 δις κ.μ , τα οποία μπορούν να συμβάλλουν στην ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια.
Αυτό το γεγονός δεν περνά απαρατήρητο από την Ε.Ε, η οποία αναζητά νέους προμηθευτές. Αυτή η εξέλιξη συμβάλλει στη συνεργασία Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδας , με την Ελλάδα να αποτελεί το μέσο μεταφοράς του φυσικού αερίου στην Ευρώπη.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, σημαντικός λόγος που έφερε την Ελλάδα κοντά στο Ισραήλ, ιδίως μετά το 2010, οφείλεται στην ρήξη που επήλθε στις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ. Καθώς η Τουρκία διαθέτει ηγεμονικές βλέψεις για την περιφέρεια της Ανατολικής Μεσογείου, η αναζήτηση συμμάχων από την Ελλάδα ώστε να ισχυροποιήσει τη θέση της μοιάζει επιτακτική. Εκτός των άλλων η αμυντική συνεργασία των χωρών θα συνδράμει και στην αντιμετώπιση του ΙΚ στην περιοχή
Την συνεργασία Ελλάδας-Ισραήλ-Kύπρου-Αιγύπτου φαίνεται να επικροτούν και οι Η.Π.Α, καθώς μέσω αυτής διαφαίνεται η δυνατότητα επικράτησης της σταθερότητας στην περιοχή.[xiv] Μέσα από την αναδυόμενη αυτή συμμαχία, οι Η.Π.Α στοχεύουν στην διαφύλαξη της σταθερότητας της περιοχής, στηρίζοντας την συνεργασία. Ειδικά μετά την άνοδο του Αλ Σίσι στην Αίγυπτο, ο οποίος φαίνεται να ακολουθεί μια πιο φιλοδυτική πολιτική σε σχέση με τον Μόρσι.
Πώς η ενέργεια φέρνει κοντά Ελλάδα-Ισραήλ;
Εκτός από την διατήρηση της ασφάλειας αλλά και την προώθηση της αμυντικής συνεργασίας, οι δύο χώρες έχουν άλλον έναν βασικό λόγο συνεργασίας στην περιοχή, που εδράζεται στα γειτνιάζοντα -μεταξύ τους- ενεργειακά κοιτάσματα. Τα τελευταία χρόνια στην θαλάσσια περιοχή του Ισραήλ έχουν βρεθεί 35 τρις κ.μ φυσικού αερίου αξίας 500 δις δολαρίων , με το Λεβιάθαν να αποτελεί το μεγαλύτερο κοίτασμα. [xv]Αν ληφθεί υπόψη πως η ετήσια κατανάλωση φυσικού αερίου το 2010 στο Ισραήλ ανήλθε στα 5,3 δις κ.μ, τότε η χώρα έχει την ευκαιρία πέρα από την ενεργειακή της αυτονομία, να εξάγει το φυσικό αέριο.[xvi]
Αυτή η ανακάλυψη των πλούσιων κοιτασμάτων έρχεται σε μία περίοδο όπου η Ευρώπη αναζητά νέους προμηθευτές, καθώς επιδιώκει την ενεργειακή απεξάρτησή της από την Ρωσία. Συγκεκριμένα η Ευρώπη εισάγει το 55% των ενεργειακών της αναγκών και το 34% από την Ρωσία , ενώ έως το 2020 η ζήτηση φυσικού αερίου στην Ευρώπη αναμένεται να αυξηθεί κατά 225 δις κ.μ.[xvii][xviii]
Οι Η.Π.Α εστιάζουν όλο και περισσότερο στο λεγόμενο pivot στην Ανατολική Ασία. Επομένως, στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, θα επιθυμούσαν την ύπαρξη θυλάκων σταθερότητας οι οποίοι μάλιστα, θα ήταν ιδανικό αν συνεργάζονταν.
Η Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει τον κατάλληλο ενεργειακό εταίρο για το Ισραήλ, καθώς έχει την δυνατότητα να μεταφέρει το φυσικό αέριο στην Ευρώπη είτε μέσω υγροποιημένης μορφής είτε μέσο υποθαλάσσιου αγωγού.[xix]
H εξέλιξη αυτή θα συμβάλλει στην αναβάθμιση της γεωστρατηγικής θέσης της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο, καθώς θα γίνει κόμβος μεταφοράς φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, ενώ μαζί με την Κύπρο θα δημιουργηθεί ένα ισχυρό ενεργειακό τρίγωνο στην Ανατολική Μεσόγειο το οποίο δύναται να συμπληρωθεί και με την παρουσία της Αιγύπτου, ή και άλλων δυνάμεων.[xx]
Εμπόδια στις διμερείς σχέσεις
Με την εκλογή της νέας κυβέρνησης, στις 25/1/2015, το Ισραήλ διακατέχεται από ορισμένους προβληματισμούς σχετικά με το μέλλον των διμερών του σχέσεων με την Ελλάδα. Πολλές προεκλογικές δηλώσεις των δύο κομμάτων που αποτελούν τη σημερινή συγκυβέρνηση, έφεραν σκεπτικισμό στο Ισραήλ. Παρόλα αυτά, έως τώρα, φαίνεται οτι οι σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών έχουν περάσει σε ένα σχετικά ώριμο στάδιο, κάτι που φάνηκε από την τελευταία συνέντευξη της πρέσβειρας του Ισραήλ στην Ελλάδα.
Το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ διακατέχεται από μια φιλοπαλαιστινιακή στάση καθώς υποστηρίζει τη δημιουργία παλαιστινιακού κράτους εντός των συνόρων του 1967.[xxi] Σε σύντομο χρονικό διάστημα θα προχωρήσει η αναγνώριση αυτού από το ελληνικό κοινοβούλιο, αλλά όχι από την κυβέρνηση.[xxii] Όμως η πρέσβειρα του Ισραήλ, Ιρίτ Μπεν Άμπα, στην Αθήνα δήλωσε ότι εφόσον δεν είναι αναγνώριση από την κυβέρνηση είναι μια ανακοίνωση χωρίς ουσιαστική αξία.[xxiii] Επίσης και ο Υπουργός Άμυνης Π.Καμμένος από την αρχή της συγκυβέρνησης καθησύχασε το Ισραήλ ότι δεν θα υπάρξει αλλαγή στην πολιτική και στη στρατιωτική συνεργασία παρά την ύπαρξη αντι-ισραηλινών φωνών κατά το παρελθόν των ΑΝΕΛ.[xxiv]
Ένας ακόμη ανασταλτικός παράγοντας των ελληνο-ισραηλινών σχέσεων αποτελεί το γεγονός ότι η Ελλάδα αυτή την περίοδο βιώνει μια οικονομική κρίση, η οποία έχει καθηλώσει την ελληνική ηγεσία στην προσπάθεια εύρεσης μιας λύσης με τους εταίρους της. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει στενό χρονικό περιθώριο για την ανάπτυξη διμερών σχέσεων αλλά και το ενδεχόμενο οι διμερείς σχέσεις να πάρουν νέα τροπή αν η Ελλάδα έρθει σε ρήξη με τους Δυτικούς Θεσμούς και απομακρυνθεί δηλαδή από τις ευρω-ατλαντικές δομές ή προσεγγίσει τη Ρωσία. Αυτή η στάση γίνεται εμφανής από τη δήλωση του πρώην Σύμβουλου Εθνικής Ασφαλείας του Ισραήλ, Ιακώβ Αμιντρόρ, ο οποίος σε πρόσφατη συνέντευξή του ανέφερε ότι η Ελλάδα μπορεί να είναι χρήσιμος εταίρος για το Ισραήλ από τη στιγμή που θα λύσει τα προβλήματά της και θα παραμείνει αναπόσπαστο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης.[xxv]
Αν και καμιά χώρα από τις δύο (Ελλάδα και Ισραήλ) δεν μπορεί να επιλύσει μόνη της τα προβλήματα της άλλης, μπορούν να συνδράμουν σημαντικά στην επίλυση αυτών και για αυτό το λόγο έχουν προχωρήσει σε πολυεπίπεδη συνεργασία (στρατιωτική, οικονομική, ενεργειακή, πολιτιστική, ακαδημαϊκή).[xxvi]
Επίλογος
Eν κατακλείδι, Ελλάδα και Ισραήλ αναμένεται να αποκομίσουν αμοιβαία οφέλη από την συνεργασία τους. Η συνεργασία βασίζεται στην διατήρηση της σταθερότητας στην Ανατολική Μεσόγειο με την αντιμετώπιση ασύμμετρων απειλών όπως είναι το ΙΣΙΣ. Το Ισραήλ και η Ελλάδα βλέπουν αμφότερες την πραγματοποίηση της αρχής «Ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου», ούτως ώστε να πετύχουν εξωτερική εξισορρόπηση[xxvii] και να αναχαιτίσουν τις ηγεμονικές τάσεις της Τουρκίας και να συμβάλλουν στην σταθερότητα στην περιοχή.[xxviii] Παρόλα αυτά, δεν είναι μόνο ο τουρκικός παράγοντας που φέρνει συγκλίνουσες συμπεριφορές μεταξύ των δύο κρατών. Η συνεργασία στα ενεργειακά κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου για την εκμετάλλευσή τους ή/ και τη μεταφορά τους στην Ευρώπη, η οποία επιθυμεί να απαγκιστρωθεί από το ρωσικό ενεργειακό μονοπώλιο, αποτελεί βασικό πυλώνα για τη δυνητική συνεργασία μεταξύ των δύο κρατών. Συνεπώς παρατηρείται ότι το έδαφος, παρά τα προαναφερθέντα προβλήματα, για την συμμαχία των 2 χωρών, είναι πρόσφορο καθώς σωρεία ζητημάτων απαιτούν την συνεργασία τους προκειμένου να επιλυθούν και να προκύψουν αμοιβαία οφέλη.
[i] «Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο», 2009, www.kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=676:2011-12-20-07-49-13&catid=98:2009-06-04-07-05-52&itemid=36
[ii] «On alert», 03.11.2012, http://www.onalert.gr/stories/ellada-israel-symmaxia/19570
[iii]Παναγής Γαλιάτσος «H καλύτερη περίοδος των σχέσεων Ελλάδας-Ισραή뻨, Καθημερινή,28 Ιουνίου 2014, στο δίκτυο: http://www.kathimerini.gr/773855/article/proswpa/synentey3eis/h-kalyterh-periodos-twn-sxesewn-elladas—israhl
[iv] Γιώργος Ξ.Πρωτόπαπας «Φυσικό αέριο και ISIS αλλάζουν τις ισορροπίες στην Μέση Ανατολή», www.viadiplomacy.gr ,9 Φεβρουαρίου 2015 στο δίκτυο http://www.viadiplomacy.gr/fisiko-aerio-ke-isis-allazoun-tis-isorropies-stin-anatoliki-mesogio/
[v] Ray Sanchez, «Israel and its neighbors:Decades of war» στο δίκτυοhttp://edition.cnn.com/interactive/2014/08/world/israel-neighbors/
[vi] Eitan Haber, «Next PM’s job:Curbing Islamic tsunami» , www.ynetnews.com 12 Απριλίου 2014, στο δίκτυοhttp://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4599680,00.html
[vii]Summary of «Israel’s periphery doctrine and search for Middle East allies», www.brookings.edu, στο δίκτυοhttp://www.brookings.edu/events/2015/03/12-israel-periphery-doctrine-search-middle-east-allies
[viii] Ιωάννης Ν.Γρηγοριάδης, «The Davutoglu Doctrine and Turkish Foreign Policy» ,www.eliamep.gr στο δίκτυο http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2010/05/%CE%9A%CE%95%CE%99%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%9F-%CE%95%CE%A1%CE%93%CE%91%CE%A3%CE%99%CE%91%CE%A3-8_2010_IoGrigoriadis1.pdf
[ix] Nicholas Saidel, «NATO-Turkey out,Israel in» ,18 Μαϊου 2014, στο δίκτυο http://blogs.timesofisrael.com/nato-turkey-out-israel-in/
[x] «Ολοκληρώνεται η άσκηση Noble Dina»,Καθημερινή, 14 Μαϊου 2015, στο δίκτυο http://www.kathimerini.gr/815243/article/epikairothta/ellada/oloklhrwnetai-h-askhsh-noble-dina
[xi] Λ.Λιγουριώτης, «Το Ισραήλ τοποθετεί για πρώτη φορά Ακόλουθο Άμυνας στην Αθήνα»,www.onalert.gr,7 Απριλίου 2014, στο δίκτυο http://www.onalert.gr/stories/to-israel-topothetei-gia-ptori-fora-akoloutho-amynas-stin-athina
[xii]Λογοθέτη Ελένη, «Στο κόκκινο οι σχέσεις Αιγύπτου-Ισραήλ μετά την επίθεση στο Σινά»,www.real.gr, 7 Αυγούστου 2012, στο δίκτυο http://www.real.gr/DefaultArthro.aspx?page=arthro&id=165664&catID=4
[xiii] Γιώργος Ξ.Πρωτόπαπας «Φυσικό αέριο και ISIS αλλάζουν τις ισορροπίες στην Μέση Ανατολή», www.viadiplomacy.gr ,9 Φεβρουαρίου 2015 στο δίκτυο http://www.viadiplomacy.gr/fisiko-aerio-ke-isis-allazoun-tis-isorropies-stin-anatoliki-mesogio/
[xiv] Βασίλης Κοψαχείλης, «Περίπλοκες Συμμαχίες στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο», www.foreignaffairs.gr,19 Μαρτίου 2015,στο δίκτυο http://foreignaffairs.gr/articles/70233/basilis-kopsaxeilis/periplokes-symmaxies-stin-notioanatoliki-mesogeio
[xv] Tsvi Sadan, «The Economic Miracle of Israel’s Natural Gas Fields, 29 Σεπτεμβρίου 2014, στο δίκτυοhttp://www.israeltoday.co.il/Default.aspx?tabid=178&nid=25370
[xvi] «The Natural Gas Sector in Israel», στο δίκτυοhttp://energy.gov.il/English/Subjects/Natural%20Gas/Pages/GxmsMniNGEconomy.aspx
[xvii] www.europa.eu ,« Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Πλαίσιο πολιτικής για το κλίμα και την ενέργεια κατά την περίοδο από το 2020 έως το 2030», 22 Ιανουαρίου 2014,στο δίκτυο http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52014DC0015:EL:NOT
[xviii] Εισηγητής Αντώνης Φώσκολος ,Ομότιμος Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, «Η γεωοικονομική και γεωστρατηγική σημασία των σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων νότια της Κρήτης για την ελληνική οικονομία και την ενεργειακή ανεξαρτησία της Ευρώπης. Γεωπολιτική, γεωστρατηγική και γεωοικονομική αναβάθμιση της Κρήτης», δημοσιεύτηκε στον διαδικτυακό τόπο www.teetdk.gr/download.php?id=180224,408,2 , Ημερίδα στο Τ.Ε.Ε/Τ.Δ.Κ 31 Οκτωβρίου 2011
[xix] I.Θ Μάζης, «Eλληνο-ισραηλινές σχέσεις, και αμοιβαία εθνικά συμφέροντα»,www.cohen.gr,19 Οκτωβρίου 2013, στο δίκτυο http://cohen.gr/new/index.php?option=com_content&view=article&id=2949:2013-10-27-07-03-37&catid=67:2010-09-12-08-54-44&Itemid=75
[xx]«Greece Hopes to Become Gas Hub for Europe: Greek Ambassador to U.S on Platts Energy Week»,www.platts.com, 22 Δεκεμβρίου 2014, στο δίκτυο http://www.platts.com/pressreleases/2014/122214
[xxi] «The Jerusalem Post», 26.05.2015, www.jpost.com/International/Analysis-The-victory-of-Syriza-in-Greece-is-bad-news-for-Israel-388960
[xxii] «Η Καθημερινή», 21.05.2015, www.kathimerini.gr/816161/article/epikairothta/politikh/anagnwrish-ths-palaistinhs-apo-th-voulh
[xxiii] «Η Καθημερινή», 24.05.2015, www.kathimerini.gr/816680/article/proswpa/geuma-me-thn-k/irit-mpen-ampa-vasikos-etairos-toy-israhl-h-ellada
[xxiv] «Η Καθημερινή», 02.05.2013, http://www.kathimerini.gr/37770/opinion/epikairothta/politikh/to-kayimo-toy-ioyda. «Πρώτο Θέμα», 16.12.2014 http://www.protothema.gr/greece/article/435221/to-kedriko-israilitiko-sumvoulio-diapseudei-ton-kammeno/
[xxv] «Το Βήμα», 21.05.2015, www.tovima.gr/politics/article/?aid=705982
[xxvi] «Global Jewish Advocacy», www.ajc.org/site/apps/nlnet/content3.aspx?c=70JILSPwFfJSG&b=8480869&ct=12476637
[xxvii] John J.Mearsheimer,«H τραγωδία της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων», εκδόσεις Ποιότητα, σελ 327.
[xxviii]«Πως η Τουρκία «ενώνει» Ελλάδα,Κύπρο και Ισραήλ, www.kathimerini.gr , 12 Οκτωβρίου 2014, στο δίκτυοhttp://www.kathimerini.gr/787697/article/epikairothta/politikh/pws-h-toyrkia-enwnei-ellada-kypro-kai-israhl
https://terrorism.gr/wp-content/uploads/2016/06/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%99%CF%83%CF%81%CE%B1%CE%AE%CE%BB-1.png/[i] «Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο», 2009, www.kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=676:2011-12-20-07-49-13&catid=98:2009-06-04-07-05-52&itemid=36 [ii] «On alert», 03.11.2012, http://www.onalert.gr/stories/ellada-israel-symmaxia/19570 [iii]Παναγής Γαλιάτσος «H καλύτερη περίοδος των σχέσεων Ελλάδας-Ισραή뻨, Καθημερινή,28 Ιουνίου 2014, στο δίκτυο: http://www.kathimerini.gr/773855/article/proswpa/synentey3eis/h-kalyterh-periodos-twn-sxesewn-elladas—israhl [iv] Γιώργος Ξ.Πρωτόπαπας «Φυσικό αέριο και ISIS αλλάζουν τις ισορροπίες στην Μέση Ανατολή», www.viadiplomacy.gr ,9 Φεβρουαρίου 2015 στο δίκτυο http://www.viadiplomacy.gr/fisiko-aerio-ke-isis-allazoun-tis-isorropies-stin-anatoliki-mesogio/ [v] Ray Sanchez, «Israel and its neighbors:Decades of war» στο δίκτυοhttp://edition.cnn.com/interactive/2014/08/world/israel-neighbors/ [vi] Eitan Haber, «Next PM’s job:Curbing Islamic tsunami» , www.ynetnews.com 12 Απριλίου 2014, στο δίκτυοhttp://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4599680,00.html [vii]Summary of «Israel’s periphery doctrine and search for Middle East allies», www.brookings.edu, στο δίκτυοhttp://www.brookings.edu/events/2015/03/12-israel-periphery-doctrine-search-middle-east-allies [viii] Ιωάννης Ν.Γρηγοριάδης, «The Davutoglu Doctrine and Turkish Foreign Policy» ,www.eliamep.gr στο δίκτυο http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2010/05/%CE%9A%CE%95%CE%99%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%9F-%CE%95%CE%A1%CE%93%CE%91%CE%A3%CE%99%CE%91%CE%A3-8_2010_IoGrigoriadis1.pdf [ix] Nicholas Saidel, «NATO-Turkey out,Israel in» ,18 Μαϊου 2014, στο δίκτυο http://blogs.timesofisrael.com/nato-turkey-out-israel-in/ [x] «Ολοκληρώνεται η άσκηση Noble Dina»,Καθημερινή, 14 Μαϊου 2015, στο δίκτυο http://www.kathimerini.gr/815243/article/epikairothta/ellada/oloklhrwnetai-h-askhsh-noble-dina [xi] Λ.Λιγουριώτης, «Το Ισραήλ τοποθετεί για πρώτη φορά Ακόλουθο Άμυνας στην Αθήνα»,www.onalert.gr,7 Απριλίου 2014, στο δίκτυο http://www.onalert.gr/stories/to-israel-topothetei-gia-ptori-fora-akoloutho-amynas-stin-athina [xii]Λογοθέτη Ελένη, «Στο κόκκινο οι σχέσεις Αιγύπτου-Ισραήλ μετά την επίθεση στο Σινά»,www.real.gr, 7 Αυγούστου 2012, στο δίκτυο http://www.real.gr/DefaultArthro.aspx?page=arthro&id=165664&catID=4 [xiii] Γιώργος Ξ.Πρωτόπαπας «Φυσικό αέριο και ISIS αλλάζουν τις ισορροπίες στην Μέση Ανατολή», www.viadiplomacy.gr ,9 Φεβρουαρίου 2015 στο δίκτυο http://www.viadiplomacy.gr/fisiko-aerio-ke-isis-allazoun-tis-isorropies-stin-anatoliki-mesogio/ [xiv] Βασίλης Κοψαχείλης, «Περίπλοκες Συμμαχίες στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο», www.foreignaffairs.gr,19 Μαρτίου 2015,στο δίκτυο http://foreignaffairs.gr/articles/70233/basilis-kopsaxeilis/periplokes-symmaxies-stin-notioanatoliki-mesogeio [xv] Tsvi Sadan, «The Economic Miracle of Israel’s Natural Gas Fields, 29 Σεπτεμβρίου 2014, στο δίκτυοhttp://www.israeltoday.co.il/Default.aspx?tabid=178&nid=25370 [xvi] «The Natural Gas Sector in Israel», στο δίκτυοhttp://energy.gov.il/English/Subjects/Natural%20Gas/Pages/GxmsMniNGEconomy.aspx [xvii] www.europa.eu ,« Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Πλαίσιο πολιτικής για το κλίμα και την ενέργεια κατά την περίοδο από το 2020 έως το 2030», 22 Ιανουαρίου 2014,στο δίκτυο http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52014DC0015:EL:NOT [xviii] Εισηγητής Αντώνης Φώσκολος ,Ομότιμος Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, «Η γεωοικονομική και γεωστρατηγική σημασία των σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων νότια της Κρήτης για την ελληνική οικονομία και την ενεργειακή ανεξαρτησία της Ευρώπης. Γεωπολιτική, γεωστρατηγική και γεωοικονομική αναβάθμιση της Κρήτης», δημοσιεύτηκε στον διαδικτυακό τόπο www.teetdk.gr/download.php?id=180224,408,2 , Ημερίδα στο Τ.Ε.Ε/Τ.Δ.Κ 31 Οκτωβρίου 2011 [xix] I.Θ Μάζης, «Eλληνο-ισραηλινές σχέσεις, και αμοιβαία εθνικά συμφέροντα»,www.cohen.gr,19 Οκτωβρίου 2013, στο δίκτυο http://cohen.gr/new/index.php?option=com_content&view=article&id=2949:2013-10-27-07-03-37&catid=67:2010-09-12-08-54-44&Itemid=75 [xx]«Greece Hopes to Become Gas Hub for Europe: Greek Ambassador to U.S on Platts Energy Week»,www.platts.com, 22 Δεκεμβρίου 2014, στο δίκτυο http://www.platts.com/pressreleases/2014/122214 [xxi] «The Jerusalem Post», 26.05.2015, www.jpost.com/International/Analysis-The-victory-of-Syriza-in-Greece-is-bad-news-for-Israel-388960 [xxii] «Η Καθημερινή», 21.05.2015, www.kathimerini.gr/816161/article/epikairothta/politikh/anagnwrish-ths-palaistinhs-apo-th-voulh [xxiii] «Η Καθημερινή», 24.05.2015, www.kathimerini.gr/816680/article/proswpa/geuma-me-thn-k/irit-mpen-ampa-vasikos-etairos-toy-israhl-h-ellada [xxiv] «Η Καθημερινή», 02.05.2013, http://www.kathimerini.gr/37770/opinion/epikairothta/politikh/to-kayimo-toy-ioyda. «Πρώτο Θέμα», 16.12.2014 http://www.protothema.gr/greece/article/435221/to-kedriko-israilitiko-sumvoulio-diapseudei-ton-kammeno/ [xxv] «Το Βήμα», 21.05.2015, www.tovima.gr/politics/article/?aid=705982 [xxvi] «Global Jewish Advocacy», www.ajc.org/site/apps/nlnet/content3.aspx?c=70JILSPwFfJSG&b=8480869&ct=12476637 [xxvii] John J.Mearsheimer,«H τραγωδία της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων», εκδόσεις Ποιότητα, σελ 327. [xxviii]«Πως η Τουρκία «ενώνει» Ελλάδα,Κύπρο και Ισραήλ, www.kathimerini.gr , 12 Οκτωβρίου 2014, στο δίκτυοhttp://www.kathimerini.gr/787697/article/epikairothta/politikh/pws-h-toyrkia-enwnei-ellada-kypro-kai-israhl